Της Δήμητρας Ρετσινά Φωτεινίδου
φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Η ανώτατη εκπαίδευση των Βυζαντινών εθεραπεύετο στο φημισμένο Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας (Μεγάλη Αυλή) στα Ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης, το λεγόμενο και Πανδιδακτήριον ή Οικουμενικόν Διδασκαλείον. Οι Βυζαντινοί επεξεργάστηκαν και ολοκλήρωσαν την αρχαία ελληνική φιλολογία και επιστήμη, σε τέτοιο βαθμό ώστε ο ελληνιστής Sir Henri Summer Maine να εξυμνεί τους Έλληνας γιατί «εξαιρέσει των τυφλών νόμων της φύσεως, πάν ό,τι εν τω κόσμω κινείται έχει Ελληνικήν την προέλευσιν». (βλ. Φαίδωνος Κουκουλέ, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. ς ).
Το Πανεπιστήμιο της Πόλης άλλαζε κατά καιρούς ονόματα: Μέγα Διδασκαλείο ονομαζόταν επί Μ. Κωνσταντίνου, Σχολή Καπιτωλίου ή Auditorium επί Θεοδοσίου Β’ (425μΧ), Πανδιδακτήριον και Οικουμενικό Διδασκαλείο αργότερα και Καθολικό Μουσείο κατά τον 15ο αιώνα. Επί Κωνσταντίνου Μονομάχου ιδρύθηκε Σχολή νομικών επιστημών που ονομαζόταν Διδασκαλείο των Νόμων.
Το Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας πήρε το όνομά του από τα ανάκτορα της Μαγναύρας, όπου εγκαταστάθηκε. Σπουδαίες πνευματικές μορφές της εποχής συνδέθηκαν με το ίδρυμα αυτό, όπως ο Λέων ο μαθηματικός και φιλόσοφος, που διετέλεσε διευθυντής του, ο Πατριάρχης Φώτιος που μάλλον δίδαξε εκεί και ο Θεσσαλονικεύς Κωνσταντίνος Κύριλλος, που μαζί με αδελφό του Μεθόδιο, εκχριστιάνισαν και εκπολίτισαν τους Σλάβους επινοώντας το σλαβικο αλφάβητο. Την πνευματική ανεξαρτησία των Σλάβων υποστήριζε και ο Καίσαρ Βάρδας.
Τα μαθήματα στο Πανδιδακτήριο άρχιζαν τον Οκτώβριο, οι φοιτητές (μαθηταί) είχαν ηλικία από 16 ως 26 χρόνων και η διδασκαλία γινόταν στην Σχολή, την αίθουσα δηλαδή παραδόσεως, από τον διδάσκαλο ή μάγιστρο, τον επονομαζόμενο γραμματικό, ρήτορα, φιλόσοφο κ.ά. ανάλογα με το μάθημα που δίδασκε. Ο διδάσκαλος προσαγορευόταν γενικά λογιώτατος, εκλαμπρότατος, επιφανέστατος, μεγαλοεπιφανέστατος ή μεγαλοπρεπέστατος.
Τα μαθήματα, από το 425μ.Χ. ως τον 8ο αιώνα γίνονταν σε δύο γλώσσες, Ελληνιστί και Λατινιστί. Στην αίθουσα υπήρχε η έδρα (θρόνος) του καθηγητή, ο οποίος φορούσε ειδική στολή: «στολή σεμνοτάτην (πολύ επιβλητική) οποίαν οι των λόγων καθηγηταί και διδάσκαλοι αμφιέννυνται». Οι μαθηταί, δηλαδή οι σπουδαστές του Πανδιδακτηρίου, έπρεπε να είναι συνεπείς, εργατικοί και ηθικοί. Ο Μιχαήλ Ψελλός που ήταν και πρύτανης του Πανεπιστημίου έκανε λόγο για «ράθυμους μαθητές» στους οποίους γίνονταν παραινέσεις ή επιβαλλόταν τιμωρίες. Ο Ιουστινιανός είχε διορίσει επόπτες στην Κωνσταντινούπολη και τη Βηρυτό, ώστε αν οι νέοι στρέφονταν υπερβολικά στον Ιππόδρομο και στα τυχερά παιχνίδια να στέλνονται στην πατρίδα τους…
Από πολλές χώρες προέρχονταν οι φοιτητές. Ο καθηγητής Ιωάννης Ιταλός, διάδοχος του Μιχαήλ Ψελλού, με υπερηφάνεια βεβαίωνε τον Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο ότι είχε ακροατές όχι μόνο Βυζαντινούς αλλά και Άραβες, Αιγυπτίους, Πέρσες, Κέλτες, Αιθίοπες κ.ά. Ειδικά κατά τον 14ο και 15ο αιώνα είχαν έρθει πολλοί Ιταλοί για να σπουδάσουν ελληνικά στην Βασιλεύουσα. Η δίγλωσση διδασκαλία ήταν απαραίτητη κυρίως στα νομικά μαθήματα, τα οποία ακολουθούσαν την παιδεία των Λατίνων. (Η λατινική γλώσσα χρησιμοποιείτο και στο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας πριν την Αραβική κατάκτηση, και στη Βηρυτό, την πόλη των νόμων, τη μητέρα της νομικής εκπαίδευσης ως το 551μ.Χ.)
Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου έδειχναν ενδιαφέρον για τις πανεπιστημιακές σπουδές αφού το Πανδιδακτήριο ήταν και η Ανώτατη Διοικητική Σχολή. Από το τέλος του 5ου μ.Χ. αιώνα ο καθηγητής έπρεπε να είναι Χριστιανός. Στα προσόντα των καθηγητών συγκαταλέγονταν η διδακτική εμπειρία, η ερμηνευτική ικανότητα, η πολυμάθεια και η ευφράδεια. Ιδιαίτερα ο καθηγητής της Νομικής έπρεπε να κατέχει με ακρίβεια την ελληνική και λατινική γλώσσα. Σύμφωνα με τη «Νεαρά» του Κωνσταντίνου Μονομάχου, ο Νομοφύλαξ, δηλαδή ο διευθυντής της Νομικής Σχολής, έπρεπε να αναπτύσσει στους νέους την διάνοια των νόμων (ratio legis) «νύκτωρ μελετών τα προς ερμηνεία συντείνοντα».
Σύγχρονες πρακτικές που ισχύουν στα αμφιθέατρα των Ελληνικών Πανεπιστημίων αναγνωρίζουμε στις Βυζαντινές παραδόσεις μαθημάτων, όταν ο καθηγητής δίδασκε «από φωνής», υπαγόρευε δηλαδή το μάθημα που προηγουμένως είχε καταγράψει και οι φοιτητές έγραφαν στις διφθέρες τα σχόλια. Έτσι προέκυψε η ονομασία Auditorium (Ακροατήριο) για το πανεπιστήμιο.
Τα μαθήματα ήταν ποικίλα: γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία, φυσική, μαθηματικά, αστρονομία, ιατρική, μουσική. Πιο συγκεκριμένα διδασκόταν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος και οι Στωικοί, ο Πορφύριος, ο Ιάμβλιχος, ο Δημοσθένης, ο Ισοκράτης, ο Λυσίας, ο Πίνδαρος, ο Όμηρος, ο Αρχίλοχος, ο Επίχαρμος, ο Νίκανδρος, η Σαπφώ, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπιδης, ο Αριστοφάνης και ο Μένανδρος… Επειδή επίσημη θρησκεία ήταν η Χριστιανική οι καθηγητές έδιναν χριστιανικές ερμηνείες στα αρχαία κείμενα «όπου δει». Λόγου χάριν, στον Όμηρο οι έριδες των θεών και ο Άρης είναι το πάθος, τα ζώα της Κίρκης είναι οι ηδονές που μας απανθρωπίζουν κ.ά.
Συγκεντρωτικά -στο πρόσωπο λίγων ανδρών- ήταν οργανωμένη η ανώτατη εκπαίδευση χωρίς την σημερινή εξειδίκευση (ή κατακερματισμό) των επιστημονικών κλάδων. Έτσι ο Ωριγένης δίδασκε στην Αλεξάνδρεια ρητορική, διαλεκτική, φυσική, γεωμετρία, ηθική, αστρονομία, φιλοσοφία… Ο Μιχαήλ Ψελλός ήταν ρήτορας και φιλόσοφος, θεολόγος και φυσικός επιστήμων. Επί Λέοντος Ίσαυρου ο αριθμός των πανεπιστημιακών καθηγητών ήταν 13. Ο πρύτανης ονομαζόταν ύπατος ή υπέρτιμος των φιλοσόφων, μέγας φιλόσοφος, οικουμενικός διδάσκαλος ή καθολικός διδάσκαλος. Εκτός από τους …τακτικούς καθηγητές υπήρχαν και υφηγητές που ονομάζονταν υπογραμματείς.
Οι πανεπιστημιακοί απολάμβαναν προνόμια και ατέλειες από το Βυζαντινό Κράτος. Είχαν απαλλαγές φόρων και μητάτων -επιτάξεων οίκων για στρατωνισμό. Επί Καίσαρα Βάρδα το πανεπιστήμιο αναδιοργανώθηκε και οι αμοιβές των καθηγητών ήταν δαψιλείς. Επίσης η διδασκαλία παρέχονταν δωρεάν. Προαιρετικά ήταν τα δώρα των φοιτητών προς τους καθηγητές των. Εκτός από την χρηματική αμοιβή τους οι πανεπιστημιακοί έπαιρναν και το σιτηρέσιον (σιτηρά και λάδι). Λόγω της αδρής αμοιβής των οι καθηγητές απαγορεύονταν να ιδιωτεύσουν, διαφορετικά έχαναν τα προνόμια που είχαν.
Η πνευματική ζωή του Βυζαντίου έφτασε στο απόγειό της από τον 9ο μέχρι τον 12ο αιώνα. Μερικοί από τους πολυμαθέστατους και δραστήριους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής εκείνης ήταν ο Μέγας Φώτιος, ο οποίος συγκέντρωσε τα 279 ελληνικά χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης του (Μυριόβιβλος), οι Θεσσαλονικείς αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος πρωτεργάτες στον εκχριστιανισμό και στον πολιτισμικό εκβυζαντινισμό των Σλάβων, ο θείος και υπουργός του Μιχαήλ Γ’ Καίσαρ Βάρδας, ο Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος, η Αυλή του οποίου ήταν μια Ακαδημία μελέτης της Ιστορίας. Επίσης ο Μιχαήλ Ψελλός, ο οποίος πέρα από τη μελέτη του Πλάτωνα, πρωτοτύπησε στη μελέτη της ανθρώπινης φύσης και τους κανόνες της επικοινωνίας, ο Αρέθας «ο Πατρεύς» (γεννήθηκε μετά τα μέσα του 9ου αιώνα) που διέσωσε πολλά έργα αρχαίων συγγραφέων κ.ά.
Διαχρονική υπήρξε η επίδραση του πνεύματος της Μαγναύρας. Από εκεί ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς (1355- 1415) μεταφύτευσε την ελληνική παιδεία στην Εσπερία, μορφώνοντας πολλούς επιφανείς Ιταλούς και άλλους Ευρωπαίους με τα κλασικά νάματα.
Ένας από τους πιο μεγάλους δασκάλους και ο γνωστότερος ίσως μαθηματικός του Βυζαντίου ήταν ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός. Οι επιδόσεις του στην Άλγεβρα θεωρούνται ακόμη και σήμερα πρωτοποριακές. Υπό τη διεύθυνσή του λειτούργησε το Πανδιδακτήριο και ο ίδιος δίδαξε σ’ αυτό την τετρακτύ. Στον Λέοντα οφείλεται, ανάμεσα στ’ άλλα, μία από τις σημαντικότερες επινοήσεις της βυζαντινής εποχής, ο οπτικός τηλέγραφος.
Ο Λέων κατασκεύασε δύο τέλεια συγχρονισμένα ρολόγια. Τοποθέτησε το ένα στο φρούριο του Λούλου, κοντά στην Ταρσό, και το άλλο στο ηλιακόν του Φάρου, στην Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσα στα δύο ρολόγια υπήρχε μια σειρά από επτά φρυκτωρίες, δηλαδή πύργους όπου άναβαν φωτιές. Όλο το σύστημα αποτελούσε έναν οπτικό τηλέγραφο, που μπορούσε να μεταδώσει δώδεκα διαφορετικά μηνύματα, τα οποία αντιστοιχούσαν σε κάθε ώρα του ρολογιού. Για παράδειγμα, ώρα δώδεκα = αραβική επίθεση, ώρα μία = πυρκαγιά κλπ. Έτσι, αν γινόταν αραβική επίθεση στα σύνορα της Κιλικίας, η πρώτη φρυκτωρία άναβε στις δώδεκα ακριβώς και, χάρη στον τέλειο συγχρονισμό που είχε επινοήσει ο Λέων, το μήνυμα έφτανε σε μία ώρα στο παλάτι!