Η πλάνη και το επιχείρημα των αχυρανθρώπων

Screamenteagle / pixabay

Το επιχείρημα ή πλάνη του αχυρανθρώπου -strawman fallacy- διαθέτει δύο εκδοχές. Στην πρώτη, παρουσιάζει μία άποψη παραλλαγμένη από την αρχική της θέση και επιτίθεται εναντίον της παραλλαγμένης θέσης, για να καταλήξει πως εφόσον η παραλλαγμένη θέση είναι λανθασμένη, τότε και το επιχείρημα της αρχικής θέσης είναι κι αυτό λανθασμένο. Παραποιεί δηλαδή, την άποψη του συνομιλητή προβάλλοντας μια λογική πλάνη. Η δε απάντηση δεν έχει καμία σχέση με την πρόταση ή τη σκέψη του συνομιλητή. Ο όρος λογική πλάνη αναφέρεται στη λανθασμένη χρήση της λογικής και έτσι ένα επιχείρημα το οποίο εμπεριέχει λογικό σφάλμα καθίσταται άκυρο. Στη δεύτερη εκδοχή, το επιχείρημα ή πλάνη του αχυρανθρώπου παρουσιάζει την άποψη του συνομιλητή κουτσουρεμένη και αποδυναμωμένη. Γιατί πιο εύκολα επιτυγχάνεται η άρνηση της μερικής και αποδυναμωμένης θέσης, παρά της ολοκληρωμένης.

Οι «στρατηγικές κινήσεις» ενός αχυρανθρώπου είναι α) να επιλέξει παραθέματα από τα λόγια του αντιπάλου, τα οποία βγάζουν εκτός πλαισίου την εικόνα των επιχειρημάτων του, β) να υπεραπλουστεύσει τα επιχειρήματα του συνδιαλεγόμενου και κατόπιν να επιτεθεί στην απλοποιημένη αυτή εκδοχή, γ) η διατύπωση υπερβολής στο επιχείρημα του αντιπάλου και κατόπιν η επίθεση σε αυτή την έκδοση, δ) να παρουσιάσει τον εαυτό του ως υπερβολικά αμυνόμενο και κατάφορα αδικημένο.

Το φαινόμενο του επιχειρήματος του αχυρανθρώπου το συναντάμε και σε μία λογομαχία ή μία διαφωνία, στην οποία υπάρχουν ή φαίνεται να υπάρχουν μόνο δύο θέσεις, ενώ στην πραγματικότητα είναι πιθανές ή υφίστανται και διαφορετικές οπτικές και θέσεις.

Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ο τρόπος αντιμετώπισης και παρουσίασης του κορωνοϊού. Παραδείγματος χάρη, οποιαδήποτε ενδιάμεση ή διαφορετική ή συμπληρωματική οπτική από την καθολική χρήση της μάσκας, είτε αποσιωπάται, είτε ερμηνεύεται λανθασμένα ως απόρριψη της χρήσης της μάσκας. Η πλειοψηφία της κοινωνίας όχι μόνο είναι πεπεισμένη πως δεν υπάρχει άλλη εκδοχή αντιμετώπισης, όχι μόνο αρνείται ή αδυνατεί να επεξεργαστεί μία πολύπλευρα στοχοποιημένη πρόταση αντιμετώπισης, αλλά πετάει βίαια μία τέτοια εναλλακτική ή συμπληρωματική άποψη στο «καλάθι» των αρνητών της μάσκας. Παράλληλα, όποιος αναφέρει ότι ο ιός έχει θνησιμότητα περίπου 2 με 4 τοις χιλίοις ταμπελοποιείται ως ψεκασμένος, παρά το γεγονός ότι ο καθηγητής Ηλίας Μόσιαλος, που θεωρείται ότι ανήκει στην «παράταξη» των υπέρμαχων της καθολικής χρήσης μάσκας, ανέφερε ότι το ποσοστό θα κινηθεί στα επίπεδα του 0.4 με 0.8, δηλαδή 4 με 8 τοις χιλίοις. Αν δηλαδή, συνυπολογίσει κανείς το στατιστικό περιθώριο λάθους η διαφορά είναι ασήμαντη.

Ένα άλλο επίκαιρο παράδειγμα έχει να κάνει με την παρουσίαση της αποδοχής ενός «διαλόγου» με τους Τούρκους πάνω στις εκβιαστικές, ανήθικες, και έκνομες διεκδικήσεις τους, ως υπεύθυνης και ρεαλιστικής στάσης. Κάθε άλλου είδους χειρισμός του ζητήματος, πιο σφαιρικός και πιο σθεναρός τόσο σε διπλωματικό όσο και σε νομικό επίπεδο, με ανάπτυξη λεπτομερών επιχειρημάτων στη βάση του διεθνούς δικαίου ή η απόρριψη συνομιλιών επί τη βάσει των έκνομων θέσεών τους, κατηγοριοποιείται ως ουτοπικός και επικίνδυνος. Το ηθικό και έννομο κατατάσσεται ως μαξιμαλιστική-υπερβολική θέση και το ανήθικο και έκνομο ως ρεαλιστική.

Έρευνα του καθηγητή Ψυχολογίας και προέδρου του ομώνυμου τμήματος στο αμερικάνικο πανεπιστήμιο Union College, George Bizer, έδειξε πως το επιχείρημα του αχυρανθρώπου μπορεί να είναι πειστικό, αν το ακροατήριο δεν έχει όρεξη να αναλύσει τα επιχειρήματα. Αλλά, πώς να έχει άλλωστε, όταν δέχεται έναν καταιγισμό υπεραπλουστευμένης πληροφόρησης και εικόνας, ενώ ταυτόχρονα πρέπει να φέρει εις πέρας έναν τεράστιο όγκο καθημερινών υποχρεώσεων.

Ο Robert B. Talisse, καθηγητής Φιλοσοφίας και Πολιτικών Επιστημών του αμερικανικού πανεπιστημίου Vanderbilt και ο Scott F. Aikin, καθηγητής Φιλοσοφίας στο ίδιο πανεπιστήμιο, σε μία σχετική τους μελέτη αναφέρουν, πως όταν επικρατεί το επιχείρημα του αχυρανθρώπου το κοινό πείθεται ότι όχι μόνο δεν υπάρχει επαρκής αντίθεση στη συγκεκριμένη άποψη, αλλά και ότι μελλοντικά δεν πρόκειται να υπάρξει καμία ανταπάντηση την οποία και θα αξίζει να παρακολουθήσει! Οι καθηγητές γράφουν επίσης, πως το επιχείρημα ή πλάνη του αχυρανθρώπου πείθει το κοινό πως πλέον διαθέτει επαγωγικές αποδείξεις για τη βλακεία των «αντιπάλων». Ακόμα τονίζουν, πως για να πετύχει η πλάνη, το κοινό δεν πρέπει να γνωρίζει από πρώτο χέρι τα ολοκληρωμένα επιχειρήματα του αντιπάλου. Συμπεραίνουν δε, ότι η επικοινωνιακή επικράτηση της προβολής του επιχειρήματος του αχυρανθρώπου υπηρετεί τη διαιώνιση της άγνοιας στο κοινό. Διαπιστώνουν ότι, διαμορφώνεται μία δημοφιλέστατη δημόσια συζήτηση που εμπεριέχει αυξημένο πάθος και ταυτόχρονα μία οργή η οποία αυξάνεται όλο και περισσότερο, αγνοώντας την ουσία της διαφωνίας. Καταλήγουν, πως υπό αυτές τις συνθήκες καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη η υπεράσπιση μίας άλλης άποψης, με αποτέλεσμα την ολική υπονόμευση οποιασδήποτε διαφορετικής επιχειρηματολογίας. Τέλος, οι δύο αμερικανοί καθηγητές εξέφρασαν μία πολύ σοβαρή ανησυχία. Ότι η επικράτηση μίας πλάνης που υπονομεύει την επιχειρηματολογία αλλά και ενθαρρύνει μία παράλογη επιμονή, αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία.

Ο κομβικός χώρος για την επικράτηση απόψεων που υιοθετούν το επιχείρημα του αχυρανθρώπου εντοπίζεται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο ρόλος της δημοσιογραφίας, αυτός της τέταρτης εξουσίας, δηλαδή του ελέγχου όσων κατέχουν δημόσια αξιώματα και της ορθής και πλήρους πληροφόρησης των πολιτών είναι καίριος. Το αποτέλεσμα εξαρτάται από το πόσο έντονα προβάλλονται θέσεις που χρησιμοποιούν το επιχείρημα του αχυρανθρώπου και παράλληλα, αν τίθενται ουσιώδεις διευκρινιστικές ερωτήσεις, αν διεξάγεται λεπτομερής δημοσιογραφική έρευνα και αν παρουσιάζονται όλες οι απόψεις, ειδικά οι αντίθετες ή διαφορετικές, ολοκληρωμένες και αυτούσιες.

Αλλά, δεν είναι δύσκολο για τον καθένα μας να αναπτύξει αποτελεσματικές άμυνες απέναντι σε επιχειρήματα τύπου αχυρανθρώπου. Καταρχάς, διαπιστώνοντάς τα από τα ίδια τους τα χαρακτηριστικά. Έπειτα, χειριζόμενος πιο εποικοδομητικά τον όποιο ελεύθερο χρόνο διαθέτει, ώστε να ακούσει ή να διαβάσει μία άλλη άποψη αυτούσια, ολόκληρη και κατά προτίμηση από τον ίδιο τον ομιλητή. Η οποία πιθανότατα, να μην είναι ολόσωστη. Άλλωστε, ποιος μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο του αλάθητου. Ίσως όμως, μία εκδοχή της να έχει να προσφέρει κάτι χρήσιμο. Ίσως πάλι, ενώ μπορεί να είναι και εντελώς λανθασμένη, να λειτουργήσει ως ερέθισμα για να αποκαλυφθεί μία νέα σημαντική πτυχή από ένα τρίτο πρόσωπο που θα πέσει στην αντίληψή του. Τίποτα δεν είναι τελείως άχρηστο ή ηλίθιο.

Πόσο λοιπόν, βλαπτικό είναι να αφήνουμε τον εαυτό μας εκτεθειμένο απέναντι σε μία πλάνη. Γιατί, καθώς φαίνεται, ένα μεγάλο μέρος του πολιτικού κατεστημένου ηθελημένα ή αθέλητα, χειρίζεται άριστα το επιχείρημα και την πλάνη του αχυρανθρώπου. Είτε όμως, βρίσκεται το ίδιο σε μία λογική πλάνη, είτε όντως κατέχει την τέχνη της παραπλάνησης, οι συνέπειες παραμένουν το ίδιο επικίνδυνες και επιζήμιες. Τόσο για τη δημοκρατία, όσο και για την ίδια τη ζωή μας.

Μαργέλης Κωνσταντίνος

Λευκάδα, 2 Οκτωβρίου 2020

Υ.Γ.

Τον όρο «επιχείρημα ή πλάνη του αχυρανθρώπου» μέχρι πρόσφατα τον αγνοούσα. Τον άκουσα από τον φίλο και δικηγόρο Πέτρο Παναγιώτου.

Πηγές:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BB%CE%AC%CE%BD%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%B1%CF%87%CF%85%CF%81%CE%AC%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CF%85