Γύρω από τον όρο αυτό υπάρχουν παρεξηγήσεις και γενικότερη άγνοια στον ευρύτερο χώρο της κοινωνίας. Είναι η έννοια της μόρφωσης τυπική ή ουσιαστική και τι περιεχόμενο έχει; Δεν είναι περίεργο το γεγονός, όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, να υποστηριζόταν πως με τυπικά μόνο κριτήρια αναγνωρίζεται ο μορφωμένος από τον αμόρφωτο. Το πανεπιστημιακό πτυχίο δεν μπορεί από μόνο του να μας δώσει ούτε την έννοια, ούτε το μέτρο της μόρφωσης.
του Στέλιου Συρμόγλου
Η διαπίστωση αυτή, που νομίζω δεν εδπιδέχεται αντιλογία, δεν ειναι καθόλου ευχάριστη. Είναι, όμως, αληθινή. Και λέγοντας μορφωμένος δεν συζητούμε αν οι πανεπιστημιακές σχολές έχουν για προορισμό να παρέχουν επαγγελματική κατάρτιση ή ανώτερη, καθαρά επιστημονική , "ανιδιοτελή" μόρφωση. Η συζήτηση αυτή δεν έχει νόημα. Η επαγγελματική και γενική μόρφωση είναι δύο φορές του ίδιου πράγματος. Η πρώτη ιδιαίτερα είναι αδύνατο να ξεχωριστεί από την ύπαρξη των γενικότερων στοιχείων της επιστημονικής συγκρότησης, που αντιστοιχεί στην ξεχωριστή επαγγελματική κατεύθυνση που έχει ο κάθε κλάδος.Δεν αρκεί, για παράδειγμα, ένας γιατρός ή ένας δικηγόρος να έχουν στενή επαγγελματική μόρφωση. Γιατί για να ξέρουν όλα αυτά που αγνοούν πρέπει να έχουν ασχοληθεί στις σπουδές τους και με κάτι άλλο από τη φωτογραφική περιγραφή των εκδηλώσεων της επιστήμης τους. Να έχουν τοποθετήσει το σύνολο της δράσης τους σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο, που να αγκαλιάζει όλη τη ζωή του ανθρώπου και σαν ατόμου και σαν κοινωνικού κυττάρου.
Η τελευταία αυτή δισυπόστατη αξιολόγηση του ανθρώπου, η σύνθετη δηλαδή πολιτιστική του ουσία, είναι που δίνει στην έννοια του ανθρωπισμού καινούργια διάσταση και του ανοίγει πρωτόφαντους δρόμους. Είσαι ανθρωπιστής, λέει ο Jaeger, ευρισκόμενος στα κλασικά πλαίσια του ανθρωπισμού, όταν νιώθεις την αυτοδύμανη αξία του πνευματικού είναι, της εσώτερης όψης του ανθρώπου, όπως αισθάνεσαι και συνομολογείς την αξία ενός καλλιτεχνήματος, ενός έργου ζωγραφικής. Είσαι ανθρωπιστής, πρέπει να λέμε σήμερα, όταν νιώθεις την αξία του ανθρώπου σαν πολιτιστική οντότητα, που είναι ταυτόχρονα άτομο και σύνολο, μονάδα και ομάδα στην κοινωνική ζωή. Και για να χρησιμοποιήσω την εικόνα του Bergson, περνάει αλλλοδιάδοχα από την τήξη στον ωκεανό του κοινωνικού συνόλου στην τήξη της ατομικής δημιουργίας, για να ξαναγυρίσει αμέσως στο σύνολο.
Με αυτήν, όμως, την έννοια ο ανθρωπισμός δεν μπορεί πια να ξεχωρίσει την ανιδιοτελή έρευνα από την επαγγελματική γνώση. Και εδώ μπορεί καθένας να εκλάβει την έννοια της ανιδιοτέλειας με όποια φιλοσοφική απόχρωση θέλει. Οι δύο αυτές μορφές της γνώσης, που είναι και μορφές παιδείας, συνθέτονται όχι μόνο στις ρίζες τους, αλλά και σ' όλες της εκδηλώσεις σ' αυτό το μορφωτικό σύνολο. Κι αυτό είναι η πραγματική παιδεία. Η μόρφωση αυτή έχει θεμέλια. Έτσι πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα που θέσαμε στην αρχή για την έννοια της μόρφωσης...
Όταν μιλάμε για μόρφωση, δεν εννοούμε τις καθιερωμένες με μια περγαμηνή σπουδές, αλλά τη βαθύτερη καλλιέργεια που παίρνοντας τον άνθρωπο από άνθρωπο "κατά φύσιν" τον κάνει κοινωνικά συνειδητό όργανο της ομαδικής ζωής. Ο άνθρωπος έχει μια κοινωνική ψυχική προδιάθεση και μπορεί να την εξελίξει μέσα στην κοινωνία. Την προδιάθεση αυτή μπορεί να την αναπτύξει ο άνθρωπος στα τυφλά με τον πρωτογονισμό, που του δίνει το κοινωνικό του ένστικτο, καλλιεργούμενο μόνο από την παρατήρηση και την πείρα της καθημερινής ζωής και τη φρόνηση που εκπηγάζει από αυτές.
Και τότε γίνεται όργανο της κοινωνικής ζωής, αλλά όργανο που η δράση του έχει κάτι το ασυνείδητο και κάτι το αποσπασματικό και το εγωιστικά ατομικιστικό. Από την άλλη πλευρά, την κοινωνική ψυχική του προδιάθεση μπορεί να την αναπτύξει και να την ανδρώσει ασφαλέστερα ο άνθρωπος εισβάλλοντας στον συνειδητό ζυγό της έλλογης γνώσης και της μόρφωσης. Με πτυχίο ή και μεταπτυχιακές σπουδές, αλλά και χωρίς κανένα απολύτως πτυχίο, παρά μόνο την"κατάδυσή" του στα βαθιά νερά της γνώσης. Από μόνος του... Έτσι, ο άνθρωπος κατέχει την αληθινή μόρφωση και, όπως επισημαίνει ο Αινστάιν, γίνεται μέρος μιας καινούργιας κοσμικής διαδικασίας, που τον διαφοροποιεί από τον άνθρωπο με την επαγγελματική και επιστημονική κατάρτιση, αλλά με τα ζωώδη και ενίοτε κτηνώδη ένστικτα...