Του Στέλιου Συρμόγλου
Ο άνθρωπος είναι όν διφυές: Υλη και Πνεύμα, σώμα και ψυχή. Ουσία του σώματος, ως αποτέλεσμα της επενέργειας των φυσικών νόμων, είναι η ανάγκη. Ουσία της ψυχής και του πνεύματος, ως αποτέλεσμα επενέργειας των ψυχολογικών ή πιθανολογικών νόνων, είναι η ελευθερία.
Ως ανάγκη ο άνθρωπος είναι: Ζώον, ορμές, ένστικτα και πάθη, των οποίων έχει συνείδηση, αλλά δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Ενσάρκωση της ανάγκης είναι η "Μήδεια" του Ευριπίδου, η οποία "γνωρίζει καλώς τι πράττει, αλλά δεν μπορεί να μην το πράξει", δηλαδή να μην κατακρεουργήσει τα παιδιά της, πρός ικανοποίηση του πάθους της εκδίκησης.
Ως ελευθερία όμως ο άνθρωπος είναι Θεός και πνεύμα. Ενσάρκωση της ελευθερίας είναι η "Αντιγόνη" του Σοφοκλέους, η οποία "γνωρίζει καλώς τι πράττει, αλλά οφείλει έτσι να πράξει", δηλαδή να θάψει τον αδελφό της παρά τη ρητή απαγόρευση του νόμου, ότι θα ταφεί ζων, εκείνος που θα κινηθεί εναντίον του νόμου.
Ετσι, στην περίπτωση της ανάγκης ο άνθρωπος είναι Μήδεια, δηλαδή "πρέπει". Στην περίπτωση της ελευθερίας είναι Αντιγόνη, δηλαδή "οφείλειν".
Η μεταξύ ανάγκης και ελευθερίας σχέση είναι: Οσον-τόσον! Οσον δηλαδή περισσότερο είναι αναγκασμένος, τόσον ολιγότερο είναι ελεύθερος και όσον περισσότερο είναι ελεέυθερος, τόσον ολιγότερο είναι αναγκασμένος. Είναι δε παράδοξη η πορεία της σχέσης αυτής, επειδή δια της καθόδου επιτυγχάνεται η άνοδος. Οσον ισχυρότερος είναι ο "καταναγκασμός" της ανάγκης, τόσον μεγαλύτερη είναι η αποδέσμευση του και η απελευθέρωσή του απ' αυτήν.
Αυτή δε, ακριβώς, η σχέση "όσον-τόσον" γεννά την ευθύνη, δηλαδή την επίγνωση του πόσον είναι δεσμευμένος και πόσον ελεύθερος. Ως τέκνον της ανάγκης της ελευθερίας η ευθύνη αποτελεί το ιδιότυπον του ανθρώπου, σε σύγκριση με τα άλλα ζώα, και καθορίζει την "μεταξύ θέση", αυτή τη μοναδική μεταξύ Σύμπαντος και Κόσμου θέση, ενώ προσδιορίζει το μέτρον της απόφασης.
Με άλλες λέξεις, η ευθύνη είναι η δυνατότητα συνειδητοποίησης του "όσον-τόσον" και η εκ της συνειδητοποίησης αυτής η περαιτέρω δυνατότητα απόφασης ως πρός "τούτο" ή "εκείνο" ή και το "τίποτε". Απ' αυτή τη θέση διακρίνεται ο άνθρωπος αν είναι υλιστής ή ιδεαλιστής, δούλος ή ελεύθερος, ανεύθυνος ή υπεύθυνος, θρήσκος ή άθρησκος.
Για να γίνει όμως αντιληπτή η διακίνηση του ανθρώπου στις διαστάσεις της σχέσης "όσον-τ'όσον", επιβάλλεται μια αναφορά, έστω ανδρομερής, στη διαστρωμάτωση του Σύμπανος. Γιατί ο άνθρωπος περιέχει, εκ της φύσης του, και το Σύμπαν και τον Κόσμον, αλλά και περιέχεται και στο Σύμπαν και στο Κόσμον. Στην πρώτη περίπτωση το Σύμπαν είναι ένας "μακροάνθρωπος", ενώ στη δεύτερη ο άνθρωπος είναι ένα "μικροσύμπαν". Αυτό ακριβώς αποτελεί και την απαρχή της ανθρώπινης τραγικότητας: Περιέχεται στο περιεχόμενό του! Γιατί είναι και Σύμπαν, είναι μαζί και Κόσμος. Αλλά, συγχρόνως, δεν είναι ούτε Σύμπαν, ούτε Κόσμος και μόνον. Είναι και από τα δύο, χωρίς να είναι το ένα, από τα δύο και μόνον!..
Ωστόσο, το πνεύμα της ευκολίας και της αδάπανης ικανοποίησης, που συντηρεί η φυτοζωούσα λογική της καθημερινότητας του ανθρώπου, μας κλείνει τη θύρα πρός τα έργα της μεγάλης πνοής. Μας εκτρέπει στη μικρότητα και στην ανευθυνότητα. Μας κάνει ουτιδανούς, ανεξάρτητα της όποιας θέσης κατέχουμε ή βρισκόμαστε: Κοινωνικής, οικονομικής και εξουσιαστικής.
Κι όταν έξαφνα βρεθούμε μπροστά σε τολμήματα μεμονωμένων ατόμων, που ταράζουν την ψυχή μας και ανακινούν τις "ήρεμα" τακτοποιημένες εκ του βολέματος συνήθως πεποιθήσεις μας, είτε νιώθουμε την ανάγκη των ενοχλημένων ανθρώπων που κεντρίζονται πρός ανεπιθύμητα καθήκοντα σκέψης, είτε εγκαταλείπουμε το "βόλεμα", συνειδητοποιώντας τη σχέση "όσον-τόσομ" και αντιδρούμε με επίγνωση την ευθύνη μας σε ό,τι απειλεί την ελευθερία μας.
Νωθρή και δουλική η νεοελληνική σκέψη, ανίκανη να συλλάβει το νόημα των κοινωνικών περιστατικών που δημιουργούν την ιστορία της, θα πρέπει να αντιληφθεί πρίν την προλάβουν και πολύ περισσότερο πρίν την συνθλίψουν τα ανεπανόρθωτα γεγονότα, πως πρέπει να ανταποκριθέι στα αιτήματα της εποχής...