Του Στέλιου Συρμόγλου
Και δεν αναφέρομαι μόνο στην Ελλάδα, αλλά ευρύτερα. Ενα σχήμα πνευματικού βίου διαλύεται, μια μορφή ζωής εμφανίζει συμπτώματα παρακμής. Τα πνευματικά αποθέματα και οι ψυχικές δυάμεις ενός πολιτιστικού οργανισμού φαίνονται πως εστείρευσαν. Ενα μακρύ και πλούσιο παρελθόν νομίζει κανείς ότι ψυχορραγεί, χωρίς ακόμη να διαγράφονται σαφώς οι γραμμές του νέου, το οποίο αναμένεται. Ακουσίως έρχονται στον νουν τα λόγια των πνευμάτων πρός τον Φάουστ: "Αλλοί ! Αλλοί ! Τη σύντριψες με δυνατή γροθιά την όμορφη την πλάση. Γκρεμίζεται, σκορπά! Την έχει ένας ημίθεος σωριάσει". Οι συνέπειες της κρίσης αυτής πρόσκεινται σαφείς στις ανώτερες προ πάντων εκφάνσεις του πνευματικού βίου. Στη φιλοσοφία εκηρύχθη το πρωτείο της ζωής σε βάρος της γνώσης και το μη δεκτικόν λόγου ανέστη εναντίον του λογικού και της νόησης.
Την οδό προετοίμασε ο Schorenhauer, ο Nietzsche έγινε ο προφήτης της νέας αυτής φιλοσοφίας και ο Bergson αποβαίνει ο κλασικός της εκπρόσωπος κατά τους χρόνους μας. Διότι η τυφλή βούληση του πρώτου, η ξένη πρός τον λόγο διαίσθηση του δεύτερου και η ζωτική ορμή του τρίτου συνδέονται οργανικά μεταξύ τους. Η κρίση όμως δεν περιορίζεται μόνο τη φιλοσοφία, επεκτάθηκε και στην επιστήμη. Και μάλιστα όχι μόνο στην επιστήμη του πνεύματος, αλλά και σ' αυτή την επιστήμη της φύσης, την οποία είχαμε πιστεύσει ως τελούσα υπεράνω των παροδικών ρευμάτων των εποχών. Αρχές που εμπεδώθηκαν από το χρόνο και την εμπειρία κλονίζονται. Διαγιγνώσκεται το αναπόδεικτον των επιστημονικών προυποθέσεων και καταδεικνύεται η εξάρτηση μεθόδων και επόψεων εκ του υποκειμένου και του πνεύματος των χρόνου του.
Το μεγαλοπρεπές μηχανοκρατικό οικοδόμημα των φυσικών επιστημών διασείεται και η κυριότερη προυπόθεση της ερευνας, ο νόμος της αιτίας, τίθεται υπό αμφισβήτηση. Η επιστήμη όμως συνέχεται πρός τη γενική κατάσταση του πολιτισμού, του οποίου είναι λειτούργημα. Η κρίση της λοιπόν έχει βαθύτερες ρίζες. Είναι κρίση του όλου πνευματικού βίου. Ενα από τα κύρια γνωρίσματα του βίου τούτου είναι, η μειονεκτική θέση στην οποία εξέπεσε η νόηση. Τώρα θεωρείται απλώς όργανο των μυστηριωδών δυνάμεων, οι οποίες δημιουργούν και κινούν τη ζωή και την ιστορία. Δια τούτο δεν πρόκειται μόνο περί αλλαγής της φιλοσοφικής σκοπιάς και περί διαφόρου θεωρήσεως του γνωσιολογικού προβλήματος.
Κλονίζεται αυτή η ίδια η κοσμοθεωρία του αστικού φιλελευθερισμού. Ανέρχονται στην επιφάνεια ορμές, οι οποίες εληθάργουν όπισθεν των ηθών και εθίμων της αστικής κοινωνίας. Και την κατάρρευση των παλαιών φραγμών διαδέχεται η δημιουργία νέων. Ο άνθρωπος αποξενώθηκε από τον εσωτερικό του κόσμο, εντός του οποίου συντελείται αποκλειστικά η επαφή με το απόλυτο. Στράφηκε πρός τη φύση, πρός τον εξωτερικό κόσμο και έχασε την ψυχή του. Ετσι, απώλεσε η ζωή, τον καθαγιασμό, ο οποίος υψώνει. Τα όντα και τα συμβάματα του επίγειου κόσμου στη σφαίρα του μεταφυσικού. Διότι η κρίση των χρόνων μας είναι προ πάντων κρίση μεταφυσική.
Διάσπαση και αντίθεση των φιλοσοφικών συστημάτων, έξαρση του υποκειμενικού χαρακτήρα, της υποκειμενικής προπτικής των κοσμοθεωριών, κλονισμός κάθε ηθικής αρχής, αφανισμός κάθε μεταφυσικής βάσης εντός της ανθρώπινης συνείδησης. Η κρίση αυτή δεν κατάγεται από το χθές. Στην οξεία φάση της όμως μπήκε βαθμηδόν για να κορυφωθεί κατά τον προηγούμενο αιώνα. Τον άνθρωπο κατέλαβε το συναίσθημα της απόγνωσης πρό του Μηδενός. Συναισθάνεται την αδυναμία του έναντι των δυνάμεων του κόσμου, που θέλησε να καθυποτάξει.
Και η συνείδηση της εξαφάνισης του νοήματος της ύπαρξης διήγειρε στην ψυχή του την προαίσθηση του κινδύνου. Τον κίνδυνο αυτό είχε ήδη συναισθανθεί προφητικώς ο Goethe: "Βλέπω, λέγει, να έρχονται οι χρόνοι κατά τους οποίους ο Θεός δεν θα αισθάνεται πλέον καμία χαρά για την ανθρωπότητα και θα αναγκαστεί να συντρίψει πάλι τα πάντα για να δημιουργήσει εξ' αυτών ένα νέο κόσμο". Ο κίνδυνος αυτός συνίσταται στον ευρωπαικό Μηδενισμό, βαθιά συναίσθηση του οποίου είχε ο Nietzsche. Ο άνθρωπος των νεοτάτων χρόνων μοιάζει με το λαό του Ισραήλ κατά την πορεία δια της ερήμου.
Οπισθεν μας κείται ό,τι κατέρρευσε. μπροστά μας η άγνωστη ακόμη χώρα. Ζούμε στο μέσο της νυχτός μεταξύ δύο ημερών. Μέσα στην ψυχή του καθενός αγωνίζεται η μία πρός την άλλη φωνή του παλαιού και η φωνή του νέου, όπως θέλει ο νόμος της περιπλάνησης ανά την έρημο. Η μια απαιτεί επιστροφή στην ασφάλεια της διαμονής στην Αίγυπτο, η άλλη ωθεί με ονειρόπολη διάθεση στη γη , όπου ρέει μέλι και γάλα. Ενα συναίσθημα ανεστιότητας είναι το αποτέλεσμα του κλονισμού εκείνου του πολιτισμού μας...