Τους χρόνους μας διακρίνει μια συνεχώς αυξανόμενη απομάκρυνση από τον θετικισμό, όσοκι αν αυτό ακούγεται υπερβολικό. Αναζεί πάλι η πεποίθηση ότι είναι δυνατή η γνώση του υπεραισθητού.
Και όχι μόνο η φιλοσοφία, αλλά και η επιστήμη πειράται να καθορίσει την ουσία της πραγματικότητας. Στο δυνατόν αυτής της γνώσης αντιδρούσε ο θετικισμός περιοριζόμενος στα επί μέρους στοιχεία του. Εν αντιθέσει προς τον θετικισμό κατανοείται σήμερα η σημασία της ολότητας και της μορφής.
Εξαίρεται, εξάλλου, η ουσιώδης, η ποιοτική διαφορά μεταξύ φύσης και πνεύματος, την οποία επεσκότισε η φυσιοκρατία και ο θετικισμός. Για τις ροπές αυτές το πνεύμα έχει μεν πραγματικότητα, αλλά στερείται αυτονομίας και ιδιοτυπίας. Τις ροπές αναγνωρίζει στο πνεύμα ο νεοκαντιασμός, αλλά αρνείται την πραγματικότητα του πνεύματος. Το πνεύμα δεν έχει "πρόσωπο", αλλά ισχύει. Αντίθετα, αποδέχεται αυτό ως πραγματικό και αυτόνομο η φιλοσοφία της ζωής και προσπαθεί να μειώσει τη σημασία του προς όφελος της ψυχής. Οι μεταφυσικές ροπές του 20ου αιώνα, όπως και η σύγχρονη οντολογία, επιστρέφουν στην παλαιότερη αντίληψη περί πνεύματος και καταδεικύουν και την πραγματικότητά του, την αυτονομία του και τη σημασία του.
Χωρεί, εντούτοις, η προσπάθεια για άρση της μεταξύ φύσης και πνεύματος αντίθεσης, με τη συγκρότηση ευρύτερης ενότητας. Η κριτική πραγματοκρατία, η οποία τείνει προς μεταφυσική, βασιζόμενη επί της εμπειρίας και χωρούσα δι' επαγωγής, προπαρασκεύασε αυτήν τη σύνθεση. Η νέα αυτή θεώρηση της πραγματικότητας σημαίνει πλήρη εκμηδένιση του υλισμού. Διότι ο άνθρωπος κουράστηκε από το καταθλιπτικό συναίσθημα, το οποίο γεννά βίο χωρίς νόημα, χωρίς ψυχική ασφάλεια, χωρίς κεντρική αξία, όπως είναι κατ' ανάγκην κάθε μορφή βίου χωρίς πίστη, χωρίς το Θεό του καθενός.
Την πίστη προς αυτόν ουδέν παρεμποδίζει σήμερα ούτε η επιστήμη, ούτε η φιλοσοφία. Την πίστη στις δυνατότητες του Σύμπαντος. Στο μηχανοκρατικό κοσμοείδωλο αντιπαραβάλλεται το "βασίλειο" της ελευθερίας, του αυτόνομου και δημιουργικού πνεύματος. Στον υλιστικό μονισμό η πολυαρχία της κατά στρώματα διαρθρωμένης πραγματικότητας και στον εξωτερικό κόσμο των αισθήσεων, ο ενδόμυχος κόσμος μας, το αξιολογικό σύμπαν του στήθους μας, το οποίο δημιουργεί χώρο για την όπια πίστη και θρησκεία.
Αλλωστε, η ίδια η επιστήμη κατέδειξε το μυστήριο, που μας περιβάλλει. Οι χρόνοι κατά τους οποίους οι μικροί προφήτες φρονούσαν μεγαλαυχούντες ότι έλυσαν όλα τα αινίγματα και κατά τους οποίους μυθολογούσαν περί της τελευταίας λέξης της επιστήμης ως προς τα μεγάλα προβλήματα, παρήλθαν και , ως φαλινεται, ανεπιστρεπτί. Η ευλάβεια προς το μη ερευνητό, η οποία χαρακτήριζε τον Goethe, κατέλαβε πάλι τις ψυχές πολλών ανθρώπων. Η νόηση, ως αποκλειστικό μέσον για την αλήθεια, έχασε μεγάλο μέρος της μαγείας της. Οι μέθοδοι, που συγκρότησαν οι φυσικές επιστήμες κατά το παρελθόν, δεν θεωρούνται πλέον επαρκείς για έρευνα όλης της περιοχής της φύσης.
Τα πορίσματα της σύγχρονης βιολογίας, η νέα περί ύλης και ενέργειας αντίληψη της φυσικής και της χημείας, ο κλονισμός της μέχρι σήμερα ισχύουσας έννοιας περί των φυσικών νόμων, δημιούργησαν έδαφος κατάλληλο για νέες μεταφυσικές συλλήψεις και παρέχουν στηρίγματα στη θρησκευτική και ιδεαλιστική κοσμοθεωρία. ο Planck επαναλαμβάνεται επί τη βάσει του νέου κοσμοείδωλου της πραγματείας των σχέσεων μεταξύ θρησκείας και επιστήμης και του προβλήματος της ελευθερίας της βούλησης. Ο Heisenberg κηρύσσει το θάνατο του υλισμού. Και πριν από αυτόν ο Driesch μιλάει περί της σημασίας των μη δεκτικών λόγου δυνάμεων της ψυχής. Ετσι, ενισχύεται ο πόθος φιλοσόφων του 19ου αιώνα, για την υπέρβαση των ορίων του αισθητού κόσμου και για ροπή προς τη μεταφυσική πίστη.
Ο Rilke συνιστά επιστροφή στον εαυτό μας. Διότι το πνεύμα, το υπεραισθητό, το ιδεώδες δεν βιώνεται παρά μόνο με την απομάκρυνση από τους μικρούς θορύβους της ζωής. Οι δύο τελευταίοι αιώνες που πέρασαν διαπνεόταν από τον πόθο προς το απέραντο και από τη νοσταλγία προς ύψιστη αξία, εκ της οποίας λαμβάνει το νόημα ο ανθρώπινος βίος. Κουρασμένη η ψυχή από τον υλισμό και τον θετικισμό, πλήρης σκεπτισκισμού και αμφιβολίας ως προς την αξία της νόησης, στρέφεται προς τον μυστικισμό. Τον μυστικισμό αυτό συναντούμε στις τέχνες και στις προσπάθειες προς νέες μορφές θρησκείας, αλλά και στη φιλοσοφία της ζωής, η οποία ανακαλύπτει πάλι τη θρησκεία υπό τη μορφή ακριβώς του μυστικισμού.
Μυστικιζούσης ροπής δν είναι άμοιρη και η φιλοσοφία σ' όλην τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Αφορμάται από την φυσικών ή από των πνευματικών επιστημών. Ανασυνδέει εαυτήν προς τα μεγάλα ιδεαλιστικά φιλοσοφήματα του παρελθόντος και στρέφεται προς την πνευματοκρατική ερμηνεία του κόσμου...