H ομάδα πετάει και η μπάλα εκσφενδονίζεται στα δίχτυα. Γκολ, από την αγγλική λέξη « goal», σημαίνει τελικός σκοπός.
Σκοπός και στόχος της μπάλας, λοιπόν, τα δίχτυα!
Ωρυόμενοι οπαδοί ουρλιάζουν μετά συνθημάτων μελοποιημένων ή μη, λικνιζόμενοι προς όλες τις κατευθύνσεις σ' εκκωφαντικό στακάτο, παρακολουθώντας με δέος την πορεία της μπάλας.
Θα μας βόλευε βέβαια να νομίζουμε ότι όλα τα συνθήματα, που ακούγονται από χιλιόμετρα μακριά, είναι αυθόρμητα και αυτοσχέδια και θα εξυπηρετούσε την εθνική μας αυταρέσκεια να καταγράφονται ως σταχυολογήματα της λαογραφίας ή του φολκλόρ. Η πιθανότητα όμως μιας τέτοιας καταγραφής θ' αποτελούσε ασέλγεια προς την λαογραφία, επειδή τα συνθήματα αυτά δεν είναι ούτε αυθόρμητα ούτε αυτοσχέδια.
Οι ύβρεις αντικατέστησαν τα ευφυολογήματα. Η λεπτή ειρωνεία έδωσε τη θέση της στην χυδαιολογία. Μέσα σ’ αυτόν τον «εκπάγλου κάλλους» οχετό συναγελάζονται οι οπαδοί των ομάδων.
Το φαινόμενο αυτό δεν αφορά μόνον στις ποδοσφαιρικές ομάδες. Η λειτουργία της ομαδοποίησης-οπαδοποίησης των ποδοσφαιρόφιλων αποτελεί παράδειγμα, που καταδεικνύει την απορρόφηση των ατόμων αυτών από την ομάδα σε τέτοιο σημείο, που να διακόπτουν την λειτουργία της κριτικής σκέψης τους.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στις, πάσης φύσεως, κοινωνικές ή πολιτικές ομάδες ή κινήματα. Πίσω από όλες σχεδόν τις ομάδες υπάρχει κάποιος ή κάποιοι πνευματικοί τσέλιγκες, που στέλνουν την μπάλα - την δική τους αποκλειστικά μπάλα - μέσα στα δίχτυα, χειραγωγώντας με επιδέξιο τρόπο οπαδούς-πρόβατα και επιτυγχάνοντας μέσω αυτών τους στόχους τους.
Οι λέσχες, τα κόμματα, οι στοές, οι σχολές δήθεν πνευματικής ανέλιξης λειτουργούν με πανομοιότυπο τρόπο.
Τα συνθήματα λειτουργούν για να εξάπτουν τον ενθουσιασμό και να συσφίγγουν τις σχέσεις των μελών-οπαδών με στόχο την ομογενοποίηση τους και την κάμψη των αντιδράσεων.
Σύμφωνα με την αρχή του κομφορμισμού, κάθε άτομο σε μια κοινωνική κατάσταση, συγκατατίθεται με μια συλλογική απόφαση κατόπιν μελέτης και αντικειμενικής κρίσεως. Η χρήση ορισμένων τεχνικών στις κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις μπορεί, ωστόσο, να επηρεάσει τις επιλογές, τις αποφάσεις και την συμπεριφορά των άλλων.
Όταν κάποιος είναι μέλος μιας ομάδας, τείνει να αποδέχεται τις δομημένες από την πλειοψηφία αποφάσεις. Το άτομο συμφωνεί με την επιλογή της πλειοψηφίας, διότι αξιολογεί ότι πολλά άτομα μαζί έχουν καλύτερη από την δική του μεμονωμένη κρίση.
Ακόμη και αν το άτομο θεωρεί ότι η απάντησή του είναι σωστή και των άλλων μελών εσφαλμένη, έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να συμφωνήσει με μια κακή κατά την πεποίθησή του άποψη, προκειμένου να μη διακρίνεται από τα άλλα μέλη. Μια μειονοτική ομάδα ή μια μειοψηφία ανθρώπων μπορούν να ασκήσουν επιρροή επίσης, σχετικά με τη συμπεριφορά της πλειοψηφίας, ιδίως όταν:
α΄) Η μειονοτική ομάδα παρουσιάζει μια πραγματικότητα ή μια φιλοσοφία στις οποίες η πλειονότητα της μάζας πιστεύει.
β΄) Η ομάδα κλονίζει τις πίστεις και τις πεποιθήσεις της πλειοψηφίας.
γ΄) Η πλειοψηφία θαυμάζει το θάρρος της μειονότητας επειδή παλεύει για τις πεποιθήσεις της.
Η αποδοχή των απόψεων μιας μειοψηφίας μπορεί να θέσει ερωτήσεις στο άτομο, που προσχωρεί στην μειοψηφία. Μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση τις αξίες του όπως επίσης και εκείνες της μειονότητας.
Όταν ένα άτομο δέχεται το οπτικό πεδίο μιας μειονότητας και προσαρμόζει την ζωή του σύμφωνα με αυτό, μπορεί να αντιμετωπίσει αντίσταση μπροστά σε αυτήν την αλλαγή . Φίλοι, η οικογένεια και το στενό του περιβάλλον, που δεν έχουν αλλάξει συμπεριφορά, μπορεί συχνά να ασκήσουν πιέσεις και να δημιουργήσουν αντίσταση σε αυτήν την αλλαγή στάσεως.
Η μειοψηφία που έχει ιδέες και συμπεριφορές λογικές και ευέλικτες έχει περισσότερες πιθανότητες να τροποποιήσει τις συμπεριφορές και τις απόψεις της πλειοψηφίας χωρίς να δημιουργεί αντιδράσεις με την αλλαγή στάσεώς της.
Οι μέθοδοι προς συναίνεση ή προς παραχώρηση της συγκαταθέσεως ενός ατόμου έχουν επίσης ενδελεχώς μελετηθεί. Είναι δυνατόν να τροποποιηθεί η συμπεριφορά ενός ατόμου και να παραχωρηθεί η συγκατάθεσή του δια μέσου της χρήσεως μηχανισμών επιρροής. Αυτές οι τεχνικές επιτρέπουν μερικές φορές στο πρόσωπο που τις χρησιμοποιεί να λαμβάνει την συναίνεση των άλλων στις αιτήσεις του.
Ειδικοί επιστήμονες έδωσαν τον ορισμό της φύσεως των τεχνικών κοινωνικής επιρροής, οι κυριότερες των οποίων είναι:
α΄) Ο κανόνας της αμοιβαιότητας.
β΄) Η αρμονική σύνδεση μεταξύ λόγων και έργων.
γ΄) Η κοινωνική αποδοχή.
δ΄) Η χρήση του συναισθήματος της αγάπης.
ε΄) Η χρήση της δυνάμεως της Αρχής (Εξουσίας).
ς΄) Η χρήση της σπανιότητας .
Από όλες αυτές τις γνωστές τεχνικές μια μικρή ανάλυση της χρήσης της σπανιότητας (ς’) μπορεί ίσως να ωφελήσει στην βαθύτερη κατανόησή της και στον σημαντικό ρόλο που επιτελεί: Σύμφωνα με την αρχή της σπανιότητας , ένα άτομο αποδίδει μεγαλύτερη αξία σε μια σπάνια ευκαιρία. Για παράδειγμα, οι διαφημίσεις λένε συχνά ότι το Χ προϊόν είναι "διαθέσιμο σε περιορισμένο αριθμό”, με σκοπό να του δώσουν πρόσθετη αξία.
Μία ομάδα μπορεί, επομένως, να ισχυρίζεται ότι ένας περιορισμένος αριθμός ατόμων θα απολαύσει ορισμένα αγαθά και ότι αυτός ο περιορισμένος αριθμός ατόμων θα απαρτίζεται από εκείνους, που θα αποδεχθούν τις απόψεις αυτής της ομάδας ή του ηγέτη της. Η σπανιότητα μιας τέτοιας θέσεως την καθιστά αυτομάτως ελκυστική και δημιουργεί έντονο ενδιαφέρον. Το άτομο αποκτά το συναίσθημα ότι είναι μοναδικό, χαρισματικό , επειδή επιλέχθηκε μεταξύ πολλών υποψηφίων.
Τελευταία ακούμε συχνά πυκνά και για «γκρουπούσκουλα». (groupuscule -> γκρουπούσκουλο: μικρή ομάδα, μικρή ομάδα πολιτικών ακτιβιστών, ομαδούλα, κλειστή ομάδα που προσπαθεί να επιβάλει τις πεποιθήσεις της, οι οποίες συνήθως είναι αντίθετες από αυτές της καθεστηκυϊας τάξεως της κοινωνίας).
Η πνευματική χειραγώγηση είναι στις δόξες της και το μαντρί καλά κρατεί. Η δηλητηρίαση έχει φθάσει σε υψηλά επίπεδα τιμών και το μόνο αντίδοτο στην αποδόμηση της κοινωνικής πνευματικής υγείας είναι πλέον μία θεραπευτική αγωγή με το ισχυρό σκεύασμα της ενημέρωσης για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Η κριτική σκέψη είναι η μόνη αποτελεσματική αντίσταση, που μπορούμε να προβάλουμε, σ’ αυτήν την διαρκώς εξαπλούμενη δυναστική πνευματική χειραγώγηση.
« (…) Στη διαδικασία της σκέψης ο κάθε άνθρωπος συνενώνει υπάρχοντα στοιχεία, αξιοποιεί τις δεξιότητες και ικανότητές του, στην προσπάθεια να λύσει κάποιο πρόβλημα. Αν δεν υπάρχει πρόβλημα δεν υπάρχει κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη, επειδή συνεπάγεται νοητική εργασία και συναισθηματική εγρήγορση επί ενός συγκεκριμένου θέματος και επειδή είναι το συνολικό προϊόν της πείρας μας, των ιδεών μας, της κοσμοθεωρίας μας, θεωρείται δημιουργία, μια παραγωγική εργασία, μια καινούργια γνώση, μια οικοδομή. Η κριτική σκέψη είναι, με λίγα λόγια, μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου και όταν η δημιουργία αυτή ενταχθεί στον γνωστικό μας πλούτο, αφομοιουμένη, θα είναι ένα επιπλέον όπλο στη διάθεσή μας, για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα.
Η κριτική σκέψη υποβοηθά στην επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους. Κριτικός συνομιλητής είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί να συμβιβαστεί θετικώς ή αρνητικώς με το αντικείμενο κάθε συζήτησης... Ο άνθρωπος χωρίς κριτική σκέψη δεν είναι καλός ομιλητής, ούτε καλός αναγνώστης κειμένου. Ο καλός συζητητής ή αναγνώστης ή ακροατής, πρέπει την ίδια στιγμή που ενεργεί με τις ιδιότητες αυτές να λύνει κάποιο πρόβλημα επικοινωνίας και τότε πετυχαίνει την αποτελεσματική επικοινωνία (…) (dr Νικόλαος Πετρουλάκης).
Αν η επιθυμία μας τελικά είναι να πιαστούμε απαραιτήτως σε δίχτυα, είναι αναγκαίο να περάσουμε πρώτα μια βόλτα από την κριτική μας σκέψη! Να την αφουγκραστούμε, να μιλήσουμε μαζί της. Τουλάχιστον τότε, το γκολ που θα αναφωνήσουμε, θα γνωρίζουμε για ποιόν ακριβώς λόγο το αναφωνούμε.
*Η Βάσια Ζαριφοπούλου είναι ζωγράφος, πτυχιούχος της Académie Royale des Beaux Arts de Bruxelles.