Η κρίση του πολιτισμού των χρόνων μας υπενθυμίζει τις μεγάλες κρίσεις του πνευματικού βίου, τις οποίες συναντούμε στην ιστορία.
Βρισκόμαστε ενώπιον μιας μεταβολής, μιας ανατροπής, ακριβέστερα ενώπιον ενός κλονισμού, ο οποίος χωρεί παραλλήλως προς την πνευματική και ηθική κρίση των τελευταίων αιώνων και προς την ανατροπή, την οποία προκάλεσε η Αναγέννηση. Ενα σχήμα πνευματικού βίου διαλύεται, μια μορφή της ζωής εμφανίζει συμπτώματα παρακμής. Τα πνευματικά αποθέματα και οι ψυχικές δυνάμεις ενός πολιτιστικού οργανισμού φαίνονται πως εστείρευσαν.
Ενα μακρό και πλούσιο παρελθόν νομίζει κανείς ότι ψυχορραγεί, χωρίς ακόμη να διαγράφονται σαφώς οι γραμμές του νέου, το οποίο αναμένεται. Ακουσίως έρχονται στον νουν τα λόγια των πνευμάτων προς τον Φάουστ: "Αλλοί! Αλλοί! Τη σύντριψες με δυνατή γροθιά την όμορφη την πλάση. Γκρεμίζεται, σκορπά! Την έχει ένας ημίθεος σωριάσει". Οι συνέπειες της κρίσης αυτής πρόσκεινται σαφείς στις ανώτερες προ πάντων εκφάνσεις του πνευματικού βίου. Στη φιλοσοφία εκηρύχθη το πρωτείο της ζωής σε βάρος της γνώσης και το μη δεκτικόν λόγου ανέστη εναντίον του λογικού και της νόησης.
Την οδό προετοίμασε ο Schorenhauer, ο Nietzsche έγινε ο προφήτης της νέας αυτής φιλοσοφίας και ο Bergson αποβαίνει ο κλασικός της εκπρόσωπος κατάτους χρόνους μας. Διότι η τυφλή βούληση του πρώτου, η ξένη προς τον λόγο διαίσθηση του δεύτερου και η ζωτική ορμή του τρίτου συνδέονται οργανικώς μεταξύ τους. Αλλά η κρίση δεν περιορίζεται μόνο στη φιλοσοφία, επεκτάθηκε και στην επιστήμη.Και μάλιστα όχι μόνο στην επιστήμη του πνεύματος, αλλά και σ' αυτή την επιστήμη της φύσης, την οποία είχαμε πιστεύσει ως τελούσα υπεράνω των παροδικών ρευμάτων των εποχών.
Αρχές που εμπεδώθηκαν από τον χρόνο και την εμπειρία κλονίζονται. Διαγιγνώσκεται το αναπόδεικτον των επιστημονικών προυποθέσεων και καταδεικνύεται η εξάρτηση μεθόδων και επόψεων εκ του υποκειμένου και του πνεύματος των χρόνων του.Το μεγαλοπρεπές μηχανοκρατικό οικοδόμημα των φυσικών επιστημών διασείεται και η κυριότερη προυπόθεση της έρευνας, ο νόμος της αιτίας, τίθεται υπό αμφισβήτηση. Αλλά η επιστήμη συνέχεται προς τη γενική κατάσταση του πολιτισμού, του οποίου είναι λειτούργημα.
Η κρίση της λοιπόν, έχει βαθύτερες ρίζες. Είναι κρίση του όλου πνευματικού βίου. Ενα πό τα κύρια γνωρίσματα του βίου τούτου είναι, όπως ήδη αναφέρθηκε, η κειονεκτική θέση στην οποία εξέπεσε η νόηση. Τώρα θεωρείται απλώς όργανο των μυστηριωδών δυνάμεων, οι οποίες δημιουργούν και κινούν τη ζωή και την ιστορία. Δια τούτο δεν πρόκειται μόνο περί αλλαγής της φιλοσοφικής σκοπιάς και περί διαφόρου θεωρήσεως του γνωσιολογικού προβλήματος. Κλονίζεται αυτή η ίδια η κοσμοθεωρία του αστικού φιλελευθερισμού.
Ανέρχονται στην επιφάνεια ορμές, οι οποίες εληθάργουν όπισθεν των ηθών και εθίμων της αστικής κοινωνίας. Και την ατλαρρευση των παλαιών φραγμών διαδέχεται η δημιουργία νέων. ιότι ο άνθρωπος δεν είναι τώρα πλέον ούτε μονάδα του Leidniz,ούτε το αφηρημένο έλλγον του Καντίου, αλλά ούτε το απομονωμένο άτομο του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος. Αποβαίνει επιμέρους λειτουργία μιας περιεκτικής και ευρρείας καθολικής βούλησης, κύτταρο ενός κοινωνικού οργανισμού, εκ του οποίου ζει και από τον οποίον λαμβάνει υπόσταση.
Ηταν φυσικό να παρασυρθεί και η θρησκεία ως συστατικό κι αυτή στοιχείο του πολιτισμού. από τη δίνη της μεγάλης πολιτιστικής κρίσης των χρόνων μας. Η στροφή του βλέμματοςπρος τα περιεχόμενα του αισθητού κόσμου, προς το παροδικό και το πεπερασμένο, απέτρεψε την ψυχή από το απόλυτο και το αιώνιο, προς το οποίο κατευθύνει τον άνθρωπο η θρησκεία. Ο άνθρωπος αποξενώθηκε από τον εσωτερικό του κόσμο, εντός του οποίου συντελείται αποκλειστικά η επαφή με το απόλυτο.
Στράφηκε προς τη φύση, προς τον εξωτερικό κόσμο και έχασε την ψυχή του. Ετσι, απώλεσε η ζωή τον καθαγιασμό, ο οποίος υψώνει. Τα όντα και τα συμβάματα του επίγειου κόσμου στη σφαίρα του μεταφυσικού. Διότι η κρίση των χρόνων μας είναι προ πάντων κρίση μεταφυσική. Διάσπαση και αντίθεση των φιλοσοφικών συστημάτων, έξαρση του υποκειμενικού χαρακτήρα, της υποκειμενικής προοπτικής των κοσμοθεωριών, κλονισμός κάθε ηθικής αρχής, αφανισμός κάθε μεταφυσικής βάσης της ανθρώπινης συνείδησης.
Η κρίση αυτή δεν κατάγεται από το χθες. Στην οξεία φάση της όμως μπήκε βαθμηδόν για να κορυφωθεί κατά τον εικοστό αιώνα. Τον άνθρωπο κατέλαβε το συναίσθημα της απόγνωσης προ του Μηδενός. Συναισθάνεται την αδυναμία του ένατι των δυνάμεων του κόσμου, που θέλησε να καθυποτάξει. Και η συνείδηση της εξαφάνισης του νοήματος της ύπαρξης διήγειρε στην ψυχή του την προαίσθηση του κινδύνου. Τον κίνδυνο αυτό είχε ήδη συναισθανθεί προφητικώς ο Goethe. Ο κίνδυνοις αυτός συνίσταται στον ευρωπαικό Μηδενισμό,βαθιά συναίσθηση του οποίου είχε ο Nietzsche.
Ο άνθρωπος των νεοτάτων χρόνων μοιάζει με το λαό του Ισραήλ κατά την πορεία του δια της ερήμου. Οπισθεν μας κείται ό,τι κατέρρευσε, μπροστά μας η άγνωστη ακόμη χώρα. Αιωρούμαστε , ζούμε στο μέσο της νυχτός μεταξύ δύο ημερών. Μέσα στην ψυχή του καθενός αγωνίζεται η μια προς την άλλη φωνή του παλαιού και η φωνή του νέου, όπως θέλει ο νόμος της περιπλάνησης ανά την έρημο. Η μια απαιτεί επιστροφή στην ασφάλεια της διαμονής στην Αίγυπτο, η άλλη ωθεί με ονειρόπολη διάθεση στη γη, όπου ρέει μέλι και γάλα. Ενα συναίσθημα ανεστιότητας είναιτο αποτέλεσμα του κλονισμού του πολιτισμού μας.