Είναι το διαδίκτυο εργαλείο συνεργασίας ή κυριαρχίας;
Πριν από ένα χρόνο η δημοσκόπηση της εταιρείας Ipsos «France 2013: Νέα ρήγματα» έπεσε σαν αιφνίδιος κεραυνός στα ΜΜΕ, τονίζοντας ότι η κρίση αποδυνάμωσε την πρόθεση της ανάδειξης πτυχών εθνικής συνείδησης απορρίπτοντας την πολιτική.
Η εφημερίδα «Le Monde» κυκλοφόρησε με τον τίτλο: « Ανησυχητικές τάσεις στη γαλλική κοινωνία». Η αντιεξουσιαστική ιδεολογία της περιόδου 1960-70 υποχώρησε δραματικά. Το 87 % των Γάλλων πιστεύουν ότι χρειάζονται μια πραγματική ηγετική μορφή στη Γαλλία για να αποκατασταθεί η τάξη και το 86 % (με πολιτική ιδεολογία σε σύγχυση) πιστεύουν ότι η εξουσία είναι μια αξία που έχει -αδίκως- πολύ συχνά επικριθεί. Σίγουρα και μ’ αυτήν την έρευνα θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί, διότι δεν γνωρίζουμε τον τρόπο με τον οποίο τέθηκαν οι ερωτήσεις ούτε κυρίως την κατανόηση του όρου «εξουσία» και την πολυσημία του από τους υποστηρικτές ή τους αρνητές του. Αν η δυσπιστία επιδεινώνεται, πρέπει να εξακολουθούν να θυμούνται οι Γαλλίδες και οι Γάλλοι ότι η συνεργασία και η επανεφεύρεση των κοινωνικών δεσμών, είναι η μόνη ρεαλιστική απάντηση στην μάστιγα της απόσυρσης από τα κοινά και στην εσωστρέφεια.
Αν και η ανάγκη μας για εξουσία είναι αδύνατο να ικανοποιηθεί…
αυτό το συναίσθημα, η ανάγκη μας δηλαδή για περισσότερη εξουσία, που απορρέει από μια δυσφορία που αισθανόμαστε κάθε μέρα για να αντιμετωπίσουμε τις εντάσεις της κοινωνίας, είναι πανταχού παρόν : στην πολιτική ασφαλώς , όπου το καθεστώς ευνοεί την πρωτοκαθεδρία των Αντιπροσώπων σε βάρος της οποιασδήποτε μορφής συμμετοχικής δημοκρατίας , αλλά πολύ περισσότερο στον κόσμο της εργασίας, όπου το καθεστώς προωθεί ολοένα και περισσότερο μια οργάνωση με πυραμιδική βάση ελέγχου. (Σχήμα 4: http://tonoikaipnevmata.wordpress.com/2014/01/13/συστημική-μόχλευσις-υπέρ-της-ελληνικ/).
Ωστόσο, το διαδίκτυο δεν μας υποσχέθηκε την καινοτομία μιας εποχής αυτο- οργανωμένης συλλογικότητας, όπου η δωρεάν διανομή πληροφοριών και η ανταλλαγή απόψεων θα ήταν ελεύθερη και ανεξάρτητη; Γιατί η συλλογική νοημοσύνη, πολλαπλασιαζόμενη με το διαδίκτυο , δεν κατάφερε να ανατρέψει τις παραδοσιακές σχέσεις εξουσίας; Θα μπορούσαμε μάλιστα να αναρωτηθούμε για ποιο λόγο φαίνεται να έχει δραματικά ενισχυθεί η ανάγκη των ανθρώπων για εξουσία. Τι έχει συμβεί;
Γιατί οι άνθρωποι αισθάνονται ότι χρειάζονται αυτή την εξουσία; Πώς μπορούμε να πιστέψουμε ότι ένας ηγέτης είναι αυτός και μόνο αυτός, που θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους - λαμβάνοντας υπόψη ότι το διαδίκτυο δεν παύει να προσπαθεί να δείχνει τα όριά του; Γιατί ο έλεγχος, οι ιεραρχίες, οι διαδικασίες φαίνεται ότι αναπτύσσονται σε βάρος της αυτονομίας και της συνεργασίας; Γιατί οι ηγέτες μας είναι τόσο ανίκανοι;
Κατά τον Thomas Chamorro-Premuzic, καθηγητή Ψυχολογίας Επιχειρήσεων στο University College του Λονδίνου και συνιδρυτή της Metaprofiling, ο κύριος λόγος για την ανισορροπία μεταξύ των φύλων σε ηγετικούς ρόλους βασίζεται στην αδυναμία μας να διακρίνουμε την εμπιστοσύνη από την ικανότητα-αρμοδιότητα, εξήγησε στο Harvard Business Review . Αυτό σημαίνει ότι έχουμε την τάση να ερμηνεύουμε τα σημάδια της εμπιστοσύνης ως σημάδια αρμοδιότητας . Το χάρισμα και η γοητεία συχνά συγχέονται με τις ηγετικές ικανότητες. Επιπλέον , έχουμε την τάση να εκλέγουμε ως επικεφαλής άτομα εγωκεντρικά με ναρκισσισμό, χαρακτηριστικά προσωπικότητας που εμφανίζονται πιο συχνά στους άνδρες παρά στις γυναίκες . Ο Φρόιντ είχε ήδη υπογραμμίσει πως οι μαθητές αντικαθιστούν τις ναρκισσιστικές τάσεις των ηγετών τους από εκείνες των δικών τους, έτσι ώστε η αγάπη τους για τον ηγέτη να είναι μια συγκεκαλυμμένη μορφή της φιλαυτίας τους ή ένα υποκατάστατο της αδυναμίας τους να αγαπούν τον εαυτό τους.
Όποιο και αν είναι το πεδίο δράσης, οι καλύτεροι ηγέτες εξακολουθούν να είναι οι ταπεινοί άνθρωποι ... Γι’ αυτό και οι ανίκανοι πιο συχνά προωθούνται σε θέσεις διαχείρισης και ηγεσίας απ’ ότι οι αρμόδιοι και ικανοί. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με αυτές τις κακές τους ηγεσίες, οι εταιρείες, οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί καταλήγουν να έχουν κακοδιαχείριση. Η συλλογική νοημοσύνη οδηγείται από δύο αντικρουόμενες παρορμήσεις: την επιθυμία για ελευθερία και την επιθυμία για συνεργασία.
Η ηγεσία είναι μια κοινωνική κατασκευή και καθώς οι τελετουργίες, οι κανόνες και οι διαδικασίες εισέβαλαν δυναμικά σε όλους τους οργανισμούς και έχουν καταστεί οι νέες μορφές εξουσίας, η ενίσχυση της υποταγής μας στην εξουσία υπερτερεί μειώνοντας την επιθυμία μας για συνεργασία.
Γιατί προτιμούμε την απλούστευση επιλέγοντας την εξουσία ; Ενώ ζούμε σε ένα πολύπλοκο κόσμο , ή hypercomplex , έχουμε την τάση να προτιμούμε την απλούστευση σε κάθε πρόβλημα: Μία, και μόνο μία λύση! Με αυτή την έννοια, ο αρχηγός , ο ηγέτης είναι αυτός που φέρνει το όραμα, τη στρατηγική, την κατεύθυνση για να φωτίσει την πολυπλοκότητα . Δεν υπάρχει αμφιβολία τότε ότι ο κόσμος της ψηφιακής οικονομίας είναι στοιχειωμένος από τους ηγέτες του, τους ηγέτες που κινητοποιούν τις καινοτομίες, όπως π.χ. ο Steve Jobs. Εντούτοις υπάρχει σύγχυση μεταξύ των όρων «ηγεσία» και «διαχείριση", αναφέρει ο ειδικός στη διαχείριση John Kotter. Η διοίκηση (management) διαχειρίζεται την πολυπλοκότητα, ενώ η ηγεσία ( leadership) διαχειρίζεται την αλλαγή. Η μία δεν αντικαθιστά την άλλη, αλλά τη συμπληρώνει. Αλλά για τον Kotter, οι επιχειρήσεις σήμερα βρίσκονται αντιμέτωπες με υπερβολική διαχείριση και όχι αρκετή ηγεσία .
Στο τελευταίο του βιβλίο, «Μαζί για μια ηθική της συνεργασίας», ο Richard Sennett εξήγησε ότι η εντολή έγινε πια ένα αντικείμενο που δεν έχει πλέον καμία σχέση με την εξουσία . Η αποδοχή της εξουσίας δεν είναι μόνο συνάρτηση του τι θεωρείται νόμιμο ή όχι, συνδέεται κυρίως με την ανάγκη των ανθρώπων να «πιστεύουν» ακόμη και μέσω της επικρίσεως της νομιμότητας των ηγετών, των θεσμών, των ιεραρχιών. Οι διαδικασίες, οι τελετές, οι κανόνες είναι εργαλεία που χρησιμοποιούνται όχι μόνο για προστασία, αλλά περισσότερο για την αποφόρτιση του άγχους.
«Δεν είναι η εξουσία που εξαφανίζεται αλλά η νομιμότητά της, ο τρόπος που έχει κατασκευασθεί και επιβληθεί. Δεν έχουμε φθάσει στην κατάργηση της εξουσίας αλλά σε ένα διάλογο περί της νομιμότητάς της.», λέει ο Boris Beaude, ο οποίος θεωρεί ότι είναι ορθότερο να μιλάμε για «διανεμημένη ικανότητα» παρά για «συλλογική νοημοσύνη».
Όπως λέει ο Benjamin Bayart, η εκτύπωση έχει διδάξει τους ανθρώπους να διαβάζουν, το διαδίκτυο τους δίδαξε να γράφουν. Βεβαίως, το διαδίκτυο τους ενθαρρύνει όλους να συνεισφέρουν. Όμως απέχουμε πολύ από την πραγματικότητα της συμμετοχής όλων παγκοσμίως, ακόμη και αν το Διαδίκτυο έχει αλλάξει τα πράγματα. Πράγματι, τα εργαλεία δεν είναι αρκετά. Η πνευματική και κοινωνική ικανότητα για να τα κατανοήσει και να χρησιμοποιήσει όλες τις δυνατότητες τους ένας χρήστης, δεν είναι ισότιμα κατανεμημένη.
Οι μορφές συνεργασίας μέσω του διαδικτύου βασίζονται σε διαδικασίες που διανέμονται συχνά αυταρχικά ως μια επιβολή εξουσίας.
Τελικά η εξαφάνιση της εξουσίας είναι μια ψευδαίσθηση;
Παρ’ ότι το Διαδίκτυο μειώνει το κόστος της επικοινωνίας, δεν μειώνει όμως την ανάγκη των χρηστών για «χαρισματικούς» ηγέτες και ιεραρχίες.
Η ψευδαίσθηση της συλλογικής συμμετοχής στην πολιτική διαδικασία, χωρίς τη διασφάλιση ότι οι ενέργειές μας λαμβάνονται σοβαρά υπόψη δεν είναι ένα καλό μοντέλο για να ξαναφτιάξουμε την πολιτική , λέει ο Morozov.
Το Internet είναι πολιτική, υπενθυμίζει ο Boris Beaude. Η διακυβέρνησή του είναι παιχνίδι της εξουσίας. «Αν η ποιότητα του δεν θέτει πλέον καμία αμφιβολία, οι επιχειρήσεις και οι κυβερνήσεις επιθυμούν να το κατακτήσουν, ώστε να γίνει κυρίαρχο στα δικά τους τα χέρια.»
«Η επιλογή όμως μεταξύ της ελευθερίας και της επιτήρησης είναι μια επιλογή της κοινωνίας» .
«Η αποστολή του Internet ήταν να καταργήσει τις αποστάσεις, να αυξήσει την ελευθερία της έκφρασης και την συλλογική νοημοσύνη, να προωθήσει την δωρεάν πληροφόρηση, να απομονώσει την εξουσία και να αντισταθεί σ’ όλους εκείνους, που θα ήθελαν να αναλάβουν τον έλεγχο διά της βίας. Κατά συνέπεια διαπιστώνουμε ότι απέτυχε και φθάνει στο τέλος του… Τα σύνορα επανατοποθετήθηκαν, η ελευθερία έκφρασης μπαίνει σε πλαίσια, οι ικανότητες είναι άνισα διανεμημένες, η εξουσία είναι πιο επικεντρωμένη από ποτέ. Παρακολουθούμε το τέλος του Internet! Αλλάζοντας τον χώρο αλλάζει την κοινωνική οργάνωση της ανθρωπότητας αλλά ο πλουραρισμός της ανθρωπότητας δεν θα αφήσει αμετάβλητο το διαδίκτυο!»
Είναι βέβαιο ότι κανείς σούπερ ήρωας δεν θα έρθει να μας σώσει. Ίσως, όπως λέει ο Paul Ariès στο τελευταίο βιβλίο του «Τα όνειρά μας δεν ταιριάζουν με τις κάλπες », θα πρέπει να απαλλαγούμε από τη φαντασίωση της υποταγής. «Η απώλεια πλούτου του ενός δημιουργεί το πεδίο για τον εμπλουτισμό του άλλου, οι ηγέτες δεν έχουν περισσότερη δύναμη από τους υπηκόους, οι υπήκοοι υπάρχουν μέσω της στέρησης που τους επεβλήθη. Σε μια εταιρεία ο μάνατζερ δεν μπορεί να σκέφτεται και να ζει ως παντοδύναμος εάν ο υφιστάμενός του δεν θεωρεί, παράλληλα, τον εαυτό του ανίκανο. Έτσι σε μια κοινότητα, οι εκλεγμένοι δεν ζουν ως παντοδύναμοι αν οι εκλογείς δεν θεωρούν τους εαυτούς τους ως ανίσχυρη δύναμη. Η εξουσία των μεν τρέφεται πάντα από την αδυναμία των άλλων».
Βεβαίως, η συλλογική νοημοσύνη, δικτυωμένη, ριζωμένη, επικεντρωμένη, αποκεντρωμένη, διανεμημένη ... δεν έχει ακόμη επιδείξει όλη την δύναμή της. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε το εγχείρημα.
Η εμπιστοσύνη, η συνεργασία, η αυτονομία και η ελευθερία είναι οι μόνες θεραπείες για την «αδυναμία» μας.
*Η Βάσια Ζαριφοπούλου είναι ζωγράφος, πτυχιούχος της Académie Royale des Beaux Arts de Bruxelles και δοκιμιογράφος.