Του Στέλιου Συρμόγλου
Θα το επιχειρήσω ωστόσο.. Και στη σημερινή αυθαίρετη συνομιλία μου μαζί σας, θα περιπλανηθώ στους μαίανδρους συλλογισμούς του και στην ευρύτητα του πνεύματος του. Παλαιότερα είχα αναφερθεί στο συναίσθημα της ανεστιότητας, που είναι το αποτέλεσμα του κλονισμού του πολιτισμού μας. Σύμβολο και ταυτόχρονα ενσάρκωση της οδυνηρής αυτής διάσπασης, της ανεστιότητας και της ανήσυχης ζήτησης από την οποία πάσχει ο σημερινός άνθρωπος, είναι ο μέγιστος Νίτσε!
Στην τραγική αυτή φυσιογνωμία συγκεντρώνονται όλες οι γραμμές, όσες απαρτίζουν την εικόνα αυτής της πολιτιστικής, της θρησκευτικής και ηθικής κατάστασης ιδιαίτερα. Κατέχεται από τη σαφή συνείδηση της παρακμής του πολιτισμού της Ευρώπης και συγχρόνως είναι ποτισμένος από το πνεύμα της μεγάλης κληρονομιάς του παρελθόντος, της οποίας είναι μολοταύτα ο καταλύτης.
Ετσι αντικατοπτρίζεται σ' αυτόν όλη η άρνηση και όλη η αντίφαση των χρόνων του. Και η συναίσθηση της αποστολής, της οποίας ήταν "καλεσμένος" να επιτελέσει. Η δυσαρμονία μεταξύ του απόλυτου και των ποικίλων μορφών της εμφάνισης του μεταξύ των ανθρώπων, τον ωθεί σε μιαν αχαλίνωτη και ίσως ακόρεστη επίθεση. Συντρίβει τα είδωλα των θεών και τις πλάκες των ανθρώπινων αξιών. Αγωνίζεται όμως ταυτόχρονα για τη συγκρότηση των κανόνων μιας νέας ηθικής βούλησης καιτου "μύθου" μιας νέας πίστης. Ομως, το έργο που είχε αναλάβει υπερέβαινε τις δυνάμεις του ενός μόνου ανθρώπου. Το έργο αυτό συνίστατο στη συμφιλίωση του νέου, του οποίου προαίσθηση είχε, προς το παλαιό, το οποίο κλονιζόταν.
Γνώριζε ο Νίτσε ότι το νέο μόνο από το παρελθόν μπορεί να γεννηθεί και συναισθανόταν ότι το έδαφος είχε εαξαφανιστεί κάτω από τα πόδια του. Κατ' αντίθεσιν προς τους προφήτες του Ισραήλ, οι οποίοι τελούσαν σε στενή επαφή προς το λαό τους και τα πεπρωμένα του, απομακρύνεται ο Νίτσε από τους ανθρώπους, ώσπου να βρεθεί μόνος επί των κορυφών εκείνων, όπου ο κεραυνός πλήττει τη μοναική δρυν. Κυριευμένος από προμηθειακή διάθεση αντιτάσσει στον Θεό, του οποίου τις αποκαλύψεις προσδοκά, πείσμονα ιδιογνωμοσύνη.
Προτίμησε να θραύσει κάθε ψυχικό δεσμό και να πλάσει μέσα στη σιωπή της ερημίας του την ίδια του τη σκιά, για να απευθύνει σ' αυτήν τους μονολόγους του. Ηθελε περισσότερο από καθετί να είναι αυτόνομος και ελεύθερη προσωπικότητα. Η νοσταλγία του ζητούσε πραγματικότητα προς την οποία αντιστρατευόταν η ίδια του η ύπαρξη. Ο νοσταλγός της πίστης έγινε αρνητής του Θεού. Ομως ο Νίτσε πληροί τον προορισμό του δια της βιώσεως της ερήμωσης της ύπαρξης, ως συνέπεια της κρίσης του πολιτισμού των χρόνων του. Ουδείς όσο αυτός βίωσε το μαρτύριο της ανεστιότητας και ουδείς πόθησε όσο αυτός την ψυχική γαλήνη και ασφάλεια!..
Είναι μεν αλήθεια ότι ο κραταιός αυτός καταλύτης ήταν πείσμων αρνητής των παραδεδομένων αξιών, αλλά αυτό το έκανε για να απαλλαγεί από τον νεκρό Θεό του παρελθόντος και για να εκβιάσει κατ' αυτόν τον τρόπο τις αποκαλύψεις. Ο αγών που ανέλαβε, δεν ήταν επί της ουσίας αγών κατά της θρησκείας, αλλά κατά της κρατούσας ηθικής. Τη διδασκαλία του δεν εκήρυττε ως φιλόσοφος, αλλά την έθετε στο στόμα ενός προφήτη και ιδρυτή θρησκείας. Τέλος, μιλούσε για τον ευατό του ως μεσίτη νέων αποκαλύψεων, οι οποίες πληρούσαν μυστηριωδώς την ψυχή του και επέβαλαν σ' αυτόν τον ευαγγελισμόν.
Κατέχεται και υπό της ορμής για ένωση, για έξαρση υπεράνω της πραγματικότητας και των φραγμών της ατομικότητας. Αν και δημιουργός των νέων αξιών, είχε τη συναίσθηση ότι ήταν κληρονόμος του παρελθόντος. Προσωπικότητα διεσπασμένη. Τη διάσπαση αυτή μαρτυρεί ακριβώς το κήρυγμά του. Αφ' ενός μεν πίστη και προσκόλληση στη Γη, στους ενθάδε, αφ' ετέρου δε ο υπεράνθρωπος και η αιώνια επιστροφή και πόθος στο Επέκεινα. Η κατάφαση της ζωής συνοδεύεται από τον πόθο προς κάτι, το οποίο τελεί πέρα και υπεράνω της ζωής. Ετσι, η διονυσιακή του διάθεση διασταυρώνεται από βιώματα, τα οποία μαρτυρούν γνήσια θρησκευτικότητα.
Τη χριστιανική ιδέα της αιωνιότητας αντικαθιστά με την ιδέα της ανακύκλωσης, της αιώνιας επιστροφής και στην περί Θεού ιδέα του Χριστιανισμού, αντιτάσσει την ιδέα του υπερανθρώπου. Το έργο του και η καταστροφή αυτού του ιδίου ίστανται ως σύμβολα της τροπής, την οποία εμφανίζει η μετ' αυτόν εξέλιξη του πνευματικού βίου και η υπ' αυτού ενσάρκωση του σκληρού πεπρωμένου, το οποίο τον ταλαιπώρησε καθ' όλην την επίγεια πορεία του, ακτινοβολεί τη δύναμη εκείνη που ενοικεί σε κάθε συμβολικό βίο.
Η μορφή της εμφάνισής του δεν πρέπει να μας απατά. Οπισθεν της αρνήσεως κρύβεται μια κραταιά κατάφαση. Βέβαια, ούτε η κραυγή και η διαμαρτυρία, ούτε η άρνηση του παλαιού και η ανάρτηση νέου νόμου είχαν τη δύναμη να δημιουργήσουν την κοινή γη και τον κοινό ουρανό, τα οποία οραματίστηκε ο τραγικός προφήτης του υπερανθρώπου. Προετοίμασαν ωστόσο την οδό και δημιούργησαν τη δυνατότητα για μια νέα πίστη. Αυτήν ακριβώς τη δυνατότητα σημαίνει η συμβολική καταστροφή του Νίτσε. Χάρη σ' αυτήν ανλεκυψε πάλι μέσα στην έρημο των χρόνων μας σοβαρό ερώτημα περί Θεού και το καθήκον ηθικής απόφασης της βούλησης.
Ο ίδιος δεν απάντησε στο ερώτημα τούτο. Ομως, κατέδειξε με τον τρόπο της ζωής του το δυνατόν του ερωτήματος. Και εξάλλου διευκόλυνε τους άλλους με τη στροφή του προς την όλη ψυχή, δια του πρωτείου αυτής έναντι της συνείδησης, δια της καλλιέργειας του συνόλου εσωτερικού ανθρώπου, εν αντιθέσει προς τη μονομερή προσοχή στη νόηση, δια της καταδείξεως της σημασίας της ζωής, επί της οποίας φερόμαστε και εκ της οποίας εξαρτόμαστε.
Θα το επιχειρήσω ωστόσο.. Και στη σημερινή αυθαίρετη συνομιλία μου μαζί σας, θα περιπλανηθώ στους μαίανδρους συλλογισμούς του και στην ευρύτητα του πνεύματος του. Παλαιότερα είχα αναφερθεί στο συναίσθημα της ανεστιότητας, που είναι το αποτέλεσμα του κλονισμού του πολιτισμού μας. Σύμβολο και ταυτόχρονα ενσάρκωση της οδυνηρής αυτής διάσπασης, της ανεστιότητας και της ανήσυχης ζήτησης από την οποία πάσχει ο σημερινός άνθρωπος, είναι ο μέγιστος Νίτσε!
Στην τραγική αυτή φυσιογνωμία συγκεντρώνονται όλες οι γραμμές, όσες απαρτίζουν την εικόνα αυτής της πολιτιστικής, της θρησκευτικής και ηθικής κατάστασης ιδιαίτερα. Κατέχεται από τη σαφή συνείδηση της παρακμής του πολιτισμού της Ευρώπης και συγχρόνως είναι ποτισμένος από το πνεύμα της μεγάλης κληρονομιάς του παρελθόντος, της οποίας είναι μολοταύτα ο καταλύτης.
Ετσι αντικατοπτρίζεται σ' αυτόν όλη η άρνηση και όλη η αντίφαση των χρόνων του. Και η συναίσθηση της αποστολής, της οποίας ήταν "καλεσμένος" να επιτελέσει. Η δυσαρμονία μεταξύ του απόλυτου και των ποικίλων μορφών της εμφάνισης του μεταξύ των ανθρώπων, τον ωθεί σε μιαν αχαλίνωτη και ίσως ακόρεστη επίθεση. Συντρίβει τα είδωλα των θεών και τις πλάκες των ανθρώπινων αξιών. Αγωνίζεται όμως ταυτόχρονα για τη συγκρότηση των κανόνων μιας νέας ηθικής βούλησης καιτου "μύθου" μιας νέας πίστης. Ομως, το έργο που είχε αναλάβει υπερέβαινε τις δυνάμεις του ενός μόνου ανθρώπου. Το έργο αυτό συνίστατο στη συμφιλίωση του νέου, του οποίου προαίσθηση είχε, προς το παλαιό, το οποίο κλονιζόταν.
Γνώριζε ο Νίτσε ότι το νέο μόνο από το παρελθόν μπορεί να γεννηθεί και συναισθανόταν ότι το έδαφος είχε εαξαφανιστεί κάτω από τα πόδια του. Κατ' αντίθεσιν προς τους προφήτες του Ισραήλ, οι οποίοι τελούσαν σε στενή επαφή προς το λαό τους και τα πεπρωμένα του, απομακρύνεται ο Νίτσε από τους ανθρώπους, ώσπου να βρεθεί μόνος επί των κορυφών εκείνων, όπου ο κεραυνός πλήττει τη μοναική δρυν. Κυριευμένος από προμηθειακή διάθεση αντιτάσσει στον Θεό, του οποίου τις αποκαλύψεις προσδοκά, πείσμονα ιδιογνωμοσύνη.
Προτίμησε να θραύσει κάθε ψυχικό δεσμό και να πλάσει μέσα στη σιωπή της ερημίας του την ίδια του τη σκιά, για να απευθύνει σ' αυτήν τους μονολόγους του. Ηθελε περισσότερο από καθετί να είναι αυτόνομος και ελεύθερη προσωπικότητα. Η νοσταλγία του ζητούσε πραγματικότητα προς την οποία αντιστρατευόταν η ίδια του η ύπαρξη. Ο νοσταλγός της πίστης έγινε αρνητής του Θεού. Ομως ο Νίτσε πληροί τον προορισμό του δια της βιώσεως της ερήμωσης της ύπαρξης, ως συνέπεια της κρίσης του πολιτισμού των χρόνων του. Ουδείς όσο αυτός βίωσε το μαρτύριο της ανεστιότητας και ουδείς πόθησε όσο αυτός την ψυχική γαλήνη και ασφάλεια!..
Είναι μεν αλήθεια ότι ο κραταιός αυτός καταλύτης ήταν πείσμων αρνητής των παραδεδομένων αξιών, αλλά αυτό το έκανε για να απαλλαγεί από τον νεκρό Θεό του παρελθόντος και για να εκβιάσει κατ' αυτόν τον τρόπο τις αποκαλύψεις. Ο αγών που ανέλαβε, δεν ήταν επί της ουσίας αγών κατά της θρησκείας, αλλά κατά της κρατούσας ηθικής. Τη διδασκαλία του δεν εκήρυττε ως φιλόσοφος, αλλά την έθετε στο στόμα ενός προφήτη και ιδρυτή θρησκείας. Τέλος, μιλούσε για τον ευατό του ως μεσίτη νέων αποκαλύψεων, οι οποίες πληρούσαν μυστηριωδώς την ψυχή του και επέβαλαν σ' αυτόν τον ευαγγελισμόν.
Κατέχεται και υπό της ορμής για ένωση, για έξαρση υπεράνω της πραγματικότητας και των φραγμών της ατομικότητας. Αν και δημιουργός των νέων αξιών, είχε τη συναίσθηση ότι ήταν κληρονόμος του παρελθόντος. Προσωπικότητα διεσπασμένη. Τη διάσπαση αυτή μαρτυρεί ακριβώς το κήρυγμά του. Αφ' ενός μεν πίστη και προσκόλληση στη Γη, στους ενθάδε, αφ' ετέρου δε ο υπεράνθρωπος και η αιώνια επιστροφή και πόθος στο Επέκεινα. Η κατάφαση της ζωής συνοδεύεται από τον πόθο προς κάτι, το οποίο τελεί πέρα και υπεράνω της ζωής. Ετσι, η διονυσιακή του διάθεση διασταυρώνεται από βιώματα, τα οποία μαρτυρούν γνήσια θρησκευτικότητα.
Τη χριστιανική ιδέα της αιωνιότητας αντικαθιστά με την ιδέα της ανακύκλωσης, της αιώνιας επιστροφής και στην περί Θεού ιδέα του Χριστιανισμού, αντιτάσσει την ιδέα του υπερανθρώπου. Το έργο του και η καταστροφή αυτού του ιδίου ίστανται ως σύμβολα της τροπής, την οποία εμφανίζει η μετ' αυτόν εξέλιξη του πνευματικού βίου και η υπ' αυτού ενσάρκωση του σκληρού πεπρωμένου, το οποίο τον ταλαιπώρησε καθ' όλην την επίγεια πορεία του, ακτινοβολεί τη δύναμη εκείνη που ενοικεί σε κάθε συμβολικό βίο.
Η μορφή της εμφάνισής του δεν πρέπει να μας απατά. Οπισθεν της αρνήσεως κρύβεται μια κραταιά κατάφαση. Βέβαια, ούτε η κραυγή και η διαμαρτυρία, ούτε η άρνηση του παλαιού και η ανάρτηση νέου νόμου είχαν τη δύναμη να δημιουργήσουν την κοινή γη και τον κοινό ουρανό, τα οποία οραματίστηκε ο τραγικός προφήτης του υπερανθρώπου. Προετοίμασαν ωστόσο την οδό και δημιούργησαν τη δυνατότητα για μια νέα πίστη. Αυτήν ακριβώς τη δυνατότητα σημαίνει η συμβολική καταστροφή του Νίτσε. Χάρη σ' αυτήν ανλεκυψε πάλι μέσα στην έρημο των χρόνων μας σοβαρό ερώτημα περί Θεού και το καθήκον ηθικής απόφασης της βούλησης.
Ο ίδιος δεν απάντησε στο ερώτημα τούτο. Ομως, κατέδειξε με τον τρόπο της ζωής του το δυνατόν του ερωτήματος. Και εξάλλου διευκόλυνε τους άλλους με τη στροφή του προς την όλη ψυχή, δια του πρωτείου αυτής έναντι της συνείδησης, δια της καλλιέργειας του συνόλου εσωτερικού ανθρώπου, εν αντιθέσει προς τη μονομερή προσοχή στη νόηση, δια της καταδείξεως της σημασίας της ζωής, επί της οποίας φερόμαστε και εκ της οποίας εξαρτόμαστε.