...Τις καθιερωμένες με μια περγαμηνή σπουδές, αλλά τη βαθύτερη καλλιέργεια που παίρνοντας τον άνθρωπο από άνθρωπο "κατά φύσιν" τον κάνει κοινωνικά συνειδητό όργανο της ομαδικής ζωής.
Γύρω από τον όρο "μόρφωση", εξάλλου, υπάρχουν παρεξηγήσεις και εν πολλοίς άγνοια στον ευρύτερο χώρο της κοινωνίας. Είναι η έννοια της μόρφωσης τυπική ή ουσιαστική και τι περιεχόμενο έχει; Δεν είναι περίεργο το γεγονός, όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, να υποστηριζόταν πως με τυπικά μόνο κριτήρια αναγνωρίζεται ο μορφωμένος από τον αμόρφωτο. Το πανεπιστημιακό πτυχίο δεν μπορεί από μόνο του να μας δώσει ούτε την έννοια, ούτε το μέτρο της μόρφωσης.
Η διαπίστωση αυτή, που νομίζω δεν επιδέχεται αντιλογία, δεν είναι καθόλου ευχάριστη. Είναι ωστόσο αληθινή. Και λέγοντας "μορφωμένος" δν συζητούμε αν οι πανεπιστημιακές σχολές έχουν για προορισμό να παρέχουν επαγγελματική κατάρτιση ή ανώτερη, καθαρά επιστημονική, "ανιδιοτελή" μόρφωση.
Η συζήτηση αυτή δεν έχει νόημα.Η επαγγελματική και γενική μόρφωση είναι δύο μορφές του ιδίου πράγματος. Η πρώτη ιδιαίτερα είναι αδύνατο να διαχωριστεί από την ύπαρξη των γενικοτέρων στοιχείων της επιστημονικής συγκρότησης, που αντιστοιχείστην ξεχωριστή επαγγελματική κατεύθυνση, που έχει ο κάθε κλάδος. Δεν αρκεί, για παράδειγμα, ένας γιατρός ή ένας δικηγόρος να έχουν στενή επαγγελματική μόρφωση.
Γιατί για να ξέρουν όλα αυτά που αγνοούν πρέπει να έχουν ασχοληθεί στις σπουδές τους και με κάτι άλλο από τη φωτογραφική περιγραφή των εκδηλώσεων της επιστήμης τους. Να έχουν τοποθετήσει το σύνολο της δράσης τους σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο, που να αγκαλιάζει όλη τη ζωή του ανθρώπου και σαν ατόμου και σαν κοινωνικού κυττάρου.
Η τελευταία αυτή δυσυπόστατη αξιολόγηση του ανθρώπου, η σύνθετη δηλαδή πολιτιστική του ουσία, είναι που δίνει στην ένοια του ανθρωπισμού καινούργια διάσταση και του ανοίγει πρωτόφαντους δρόμους. Είσαι ανθρωπιστής, λέει ο Jaeger, ευρισκόμενος στα κλασικά πλαίσα του ανθρωπισμού, όταν νιώθεις την αυτοδύναμη αξία του πνευματικού είναι, της εσώτερης όψης του ανθρώπου, όπως αισθάνεσαι και συνομολογείς την αξία ενός καλλιτεχνήματος.
Είσαι ανθρωπιστής, πρέπει να λέμε σήμερα, όταν νιώθεις την αξία του ανθρώπου σαν πολιτιστική οντότητα, που είναι ταυτόχρονα άτομο και σύνολο, μονάδα και ομάδα στην κοινωνική ζωή, που, για να χρησιμοποιήσω την εικόνα του Bergson, περνάει αλληλοδιάδοχα από την τήξη στον ωκεανό του κοινωνικού συνόλου στην τήξη της ατομικής δημιουργίας, για να ξαναγυρίσει αμέσως στο σύνολο.
Με αυτήν όμως την έννοια ο ανθρωπισμός δεν μπορεί πια να ξεχωρίσει την ανιδιοτελή έρευνα και εδώ μπορεί καθένας να εκλάβει την έννοια της ανιδιοτέλειας με οποια φιλοσοφική απόχρωση θέλει. Οι δύο αυτές μορφές της γνώσης, που είναι και μορφές παιδείας, συνθέτονται όχι μόνο στις ρίζες τους, αλλά και σ' όλες τις εκδηλώσεις σ' ένα μορφωτικό σύνολο. Και αυτό είναι η πραγματική παιδεία.
Η μόρφωση αυτή έχει θεμέλια. Ετσι πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα που θέσαμε στην αρχή για την έννοια της μόρφωσης. Ο άνθρωπος έχει μια κοινωνική ψυχική προδιάθεση και μπορεί να την εξελίξει μέσα στην κοινωνία. Την προδιάθεση αυτή μπορεί να τη αναπτύξει ο άνθρωπος στα τυφλά με τον πρωτογονισμό, που του δίνει το κοινωνικό του ένστικτο, καλλιεργούμενο μόνο από την παρατήρηση και την πείρα της καθημερινής ζωής. Και τη φρόνηση βέβαια που εκπηγάζει από αυτές.
Και τότε γίνεται όργανο της κοινωνικής ζωής, αλλά όργανο που η δράση του έχει κάτι το ασυνείδητο και κάτι το αποσπασματικό και το εγωιστικά ατομικιστικό. Παράδειγμα εύγλωττο οι τόσοι αυτοδημιούργητοι επιχειρηματίες. Από την άλλη πλευρά, την κοινωνική ψυχική του προδιάθεση μπορεί να την αναπτύξει και να την ανδρώσει ασφαλέστερα ο άνθρωπος εισβάλλοντας στο συνειδητό ζυγό της έλλογης γνώσης και της μόρφωσης...