Η φύση μας προίκισε με πολλές, ποικίλες ικανότητες, όπως και με μηχανισμούς αυτοάμυνας. Επειδή όμως οι μηχανισμοί τούτοι είναι αντανακλαστικοί, συχνά λειτουργούν ως τροχοπέδη, μπλοκάροντας τη σκέψη μας χωρίς καν να το κατανοούμε.
Σε τέτοιες στιγμές, εκτός από την ταχυπαλμία, την εφίδρωση και άλλα συμπτώματα, ξαφνικά αδυνατούμε να λύσουμε ακόμη και το πιο απλό πρόβλημα. ΄Ενα απτό παράδειγμα είναι το πείραμα της Charisse Nixon, που είναι καθηγήτρια ψυχολογίας στο Pennsylvania State University-Erie.
Η Charisse έδωσε μία πολύ απλή άσκηση στις φοιτήτριες και τους φοιτητές της τάξης της. Κατάφερε έτσι, με ένα απλό αλλά ευρηματικό τρόπο, να παρουσιάσει στα παιδιά, το αίτιο της αποθάρρυνσης, που καταλήγει σε μία φαινομενική ανικανότητά τους.
Κάθε παιδί έλαβε ένα φύλλο χαρτιού με τρεις λέξεις. ΄Επρεπε δε να βρει τον αναγραμματισμό της κάθε μιας από αυτές τις λέξεις.
Οι φοιτητές που θα εύρισκαν τον αναγραμματισμό της πρώτης λέξης, θα έπρεπε να σηκώσουν το χέρι τους. Πολύ γρήγορα, τα παιδιά της μισής τάξης σήκωσαν το χέρι τους, αφήνοντας τα παιδιά της άλλης μισής τάξης προβληματισμένα.
Η καθηγήτρια στη συνέχεια ζήτησε στα παιδιά να προχωρήσουν στην δεύτερη λέξη. Και πάλι τα παιδιά της μισής τάξης σήκωσαν πολύ γρήγορα το χέρι τους, ενώ τα παιδιά της άλλης μισής φαίνονταν πολύ ενοχλημένα.
Το ‘μυστικό’ σ’ αυτό το μικρό πείραμα έγκειται στο γεγονός ότι η τρίτη λέξη είναι η ίδια για όλους. Ωστόσο, μόνον οι φοιτητές που είχαν εύκολες για αναγραμματισμό τις δύο πρώτες λέξεις βρήκαν όλους τους σωστούς αναγραμματισμούς.
Κανένας φοιτητής, που του είχαν δοθεί δύο δύσκολες πρώτες λέξεις, δεν κατόρθωσε να βρει την ‘εύκολη’ τρίτη λεξή. Στην συνέχεια, η καθηγήτρια παρακίνησε τα παιδιά της αριστερής πλευράς της τάξης να θυμηθούν και να περιγράψουν τι τους συνέβη, όταν είδαν εκείνα της δεξιάς πλευράς να σηκώνουν το χέρι επειδή είχαν ήδη λύσει την άσκηση.
Οι απαντήσεις των μαθητών της αριστερής πλευράς της τάξης ήταν οι εξής:
― «Ένιωσα ηλίθιος».
― «Ήθελα να φύγω».
― «Ένιωσα ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση».
― «Απογοητευμένη».
― «Έχω χάσει την εμπιστοσύνη στον εαυτό μου».
Η διδαγμένη ανικανότητα
Αυτό που η Charisse Nixon κατέδειξε με ένα τόσο απλό αλλά θεαματικό τρόπο είναι η διδαγμένη ανικανότητα ή learned helplessness. Το φαινόμενο τούτο βασίζεται επάνω στην θεωρία του αμερικανού ψυχολόγου Martin Seligman, θεωρία που σχετίζεται με τις αλλαγές συμπεριφοράς που προκαλούνται από την έκθεσή μας σε μη ελεγχόμενες καταστάσεις.
Όταν ένας άνθρωπος βρεθεί μπροστά σε μία κατάσταση, όπου αισθάνεται ότι έχει χάσει τον έλεγχό της, τότε παρουσιάζει τα εξής συμπτώματα:
α΄) Αρνείται να κατανοήσει ότι μπορεί να ασκεί έλεγχο επί των συμβάντων, ήτοι βιώνει μια νοητική δυσλειτουργία.
β΄) Το κίνητρό του πέφτει απότομα και δεν δίδει πλέον απαντήσεις με την υποκειμενική του κρίση, ήτοι βιώνει ένα έλλειμμα κινήτρου.
γ΄) Βυθίζεται σε μια μορφή κατάθλιψης, ήτοι βιώνει ένα συναισθηματικό έλλειμμα.
Σ΄ αυτές τις συμπεριφορές μπορούν να προστεθούν: η απογοήτευση, σε ορισμένες περιπτώσεις η επιθετικότητα, η κατάθλιψη και μια πτώση της αυτοεκτίμησης, ειδικά εάν το άτομο παρατηρεί ότι οι άλλοι καταφέρνουν να κάνουν ό, τι του διαφεύγει. Αναπτύσσει επίσης συγκεκριμένες τακτικές συμπεριφοράς, δεδομένου ότι έχει οδηγηθεί σε κατάσταση αποτυχίας.
Ελαχιστοποιεί έτσι την προσωπική του επένδυση στο υπόλοιπο της εμπειρίας. Για να ανακουφισθεί δε, ερμηνεύει μία νέα αποτυχία ως την έλλειψη προσπαθείας, παρά ως την έλλειψη ικανοτήτων.
Παραίτηση και σχολική αποτυχία
Εύκολα μπορούμε να δούμε τις συνέπειες της διδαγμένης ανικανότητας σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής, συμπεριλαμβανομένων και των επαγγελματικών. Ο χειρισμός της Charisse Nixon στο βίντεο, βασισμένος σε έναν υψηλό βαθμό ανατροπής, μας υπενθυμίζει ότι η διδαγμένη ανικανότητα είναι ένα τρομερό όπλο, που χρησιμοποιείται ακόμη και σε ανακρίσεις στο Γκουαντάναμο.
Όσον αφορά στην καθημερινότητά μας, η διδαγμένη ανικανότητα είναι μία ψυχολογική εκδήλωση, που την βλέπουμε συνήθως στα σχολεία, ήτοι σε καταστάσεις μαθησιακής αποτυχίας. Κάθε εκπαιδευτικός εύκολα μπορεί να δει τον μαθητή που σιγά-σιγά βυθίζεται μέσα στη βεβαιότητα της ανικανότητάς του.
Ο κάθε μαθητής μπορεί να ‘κλειδωθεί’ σε μια φυλακή παραίτησης από κάθε προσπάθεια. Στην καλύτερη περίπτωση ‘δραπετεύει’ από τη φυλακή του ξεγλιστρώντας εκούσια από την ομάδα του· στη χειρότερη, για να αποκαταστήσει την εσωτερική του ψυχολογική ισορροπία, μπορεί να αναπτύξει επιθετικές συμπεριφορές προς τους συμμαθητές του ή ακόμη και προς ενήλικες.
Ποία η θεραπεία της διδαγμένης ανικανότητας;
Η αυτοπεποίθηση, η αυτοεκτίμηση, η αξιολόγηση, ιδιαίτερα σε σχέση με την ομάδα, η ανάγκη επιτυχίας και η μη αντιμετώπιση συνεχούς αποτυχίας είναι οι μοχλοί αποκατάστασης της διδαγμένης ανικανότητας. Η αποδοχή της διαφορετικότητας, η συντήρηση μιας θετικής στάσης κατανόησης, η επίδειξη ενδιαφέροντος και η παρακίνηση σε συμμετοχή είναι τα μαγικά εργαλεία που θα πρέπει να χρησιμοποιήσει ο δάσκαλος.
Σε κάθε περίπτωση χρειάζεται μια στάση φροντίδας, η οποία είναι πολύ πιο εύκολη βέβαια στα λόγια παρά στην πράξη. Επειδή κι ο δάσκαλος μπορεί επίσης να αισθάνεται αβοήθητος, απογοητευμένος και ανήμπορος.
Σχετικό βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=j9I95BJsINc