Της Δήμητρας Ρετσινά Φωτεινίδου
Φιλόλογος – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να μελετήσουμε τον βίο και τη δράση του Πατροκοσμά από τις ίδιες τις Διδαχές του. Ο ίδιος γράφει: «Η πατρίδα μου η ψεύτικη, η γήινος και ματαία, είναι από του αγίου Άρτης και από την επαρχίαν Απόκουρο. Ο πατήρ μου, η μήτηρ μου, το γένος μου, ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί. Είμαι και εγώ δούλος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού που με καταδέχεται δια την ευσπλαχνίαν του»(Διδ.Α’).
Στο σύνολο των οκτώ διδακτικών κειμένων προς Χριστιανούς και όχι μόνο, διαπιστώνει ο σημερινός αναγνώστης το μεγαλείο αυτού του ανθρώπου, που υπερέβαλλε σε ζήλο για την ελληνική παιδεία και την ηθική διαπαιδαγώγηση του πληθυσμού, καθώς και για τη διατήρηση της χριστιανικής πίστης, ως πίστης αγάπης και ταπείνωσης. Σε όλο το έργο του δεσπόζουν οι μορφές των Αγίων, των μαρτύρων, του Χριστού και της Παναγίας, μορφές που έρχονται για να διαφωτίσουν και να ημερώσουν τον άνθρωπο ώστε να βρει ησυχία και ειρήνη στον επίγειο βίο και γαλήνη στον ουράνιο, μετά θάνατον, βίο. Βέβαια η ένσταση των συγχρόνων είναι το πάθος που δείχνει εναντίον των Εβραίων. Αυτή η σύγκρουση μαζί τους οδήγησε και στον φθόνο και το μίσος κάποιων, των οποίων θίγονταν κυρίως τα οικονομικά συμφέροντα, γιατί ο Πατροκοσμάς ήθελε την κατάργηση των παζαριών και των εμποροπανηγύρεων την Κυριακή που είναι η ημέρα αφιερωμένη στον Κύριο. Διαβάζοντας προσεχτικά τις Διδαχές κατανοούμε ότι ο αντι-εβραϊσμός του Πατροκοσμά έχει θεολογικό περιεχόμενο και δεν είναι ρατσιστικός. Κι αυτό γιατί δεν καταδικάζει συλλήβδην το Εβραϊκό στοιχείο – έθνος αλλά μόνο τους άδικους και ασεβείς, όσους κατηγορούν τους χριστιανούς για την πίστη τους και όσους είναι φιλοχρήματοι, υποκριτές και …φαρισαίοι. Εξάλλου ανατρέχει σε πολλά ιστορικά γεγονότα και διηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης για να στηρίξει τη δική του διδασκαλία. Η λέξη Εβραίος , επομένως, που κατά κόρον χρησιμοποιεί, είναι για να ονοματίσει μια κοινωνική τάξη ανθρώπων, μια κάστα, που κάνει συγκεκριμένα πράγματα και ενδεχομένως εκμεταλλεύεται τους ομοεθνείς και ομοθρήσκους της. Μας θυμίζει τη λέξη Έλληνας που στα πρώτα χριστιανικά χρόνια δεν σήμαινε την εθνικότητα αλλά την παλαιά – ειδωλολατρική θρησκεία του πολυθεϊσμού και τη συναφή ιδεολογία.
Ο μαρτυρικός θάνατος του Αγίου Κοσμά, έπειτα από διαταγή του Κούρτ Πασά, που χρηματίστηκε με «πουγγιά» από άτομα ιουδαϊκού θρησκεύματος, έγινε στο χωριό Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου. Από βιογράφους του που διασώζουν τη μαρτυρία ενός πιστού μαθητή του αγίου Κοσμά, του Αναγνώστη Ζήκου Μπιστρέκη μαθαίνουμε τα εξής: «… στον Άψο ποταμό τον εξεπέζευσαν και αυτός τους είπε να τον αφήσουν να προσευχηθεί και ευλόγησε τον κόσμο σταυροειδώς. Και εκεί ήταν ένα δένδρον, και εβγάνοντας το σχοινίον από το άλογον, και καθώς εδέναμεν τον θρόνον με τον σταυρόν, έτσι τον έδεσαν από τον λαιμόν και τον έπνιξαν. Και του είπαν πρωτύτερα να του δέσουν τα χέρια, και αυτός τα εσταύρωσεν μόνος του και δεν του τα έδεσαν και έτσι παρέδωκεν την αγίαν του ψυχήν εις χείρας Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και ευθύς τον εγύμνωσαν από όλα τα φορέματα οπού είχεν, έξω από ένα παλαιοβράκι οπού δεν του έβγαλαν, και τον έριψαν εις το ποτάμι. Ύστερα επήραν θέλημα οι Χριστιανοί να τον εβγάλουν, και εγύριζαν με καμάκια και με δίκτυα και δεν τον εύρισκαν. Ύστερον ένας παπάς, Μάρκος ονόματι, κάμνει τον σταυρόν του και πηγαίνει με το μονόξυλον, και –ω του θαύματος!- ευθύς εφάνη εις το νερόν ορθός. Τον επήρεν και τον πηγαίνει εις την εκκλησίαν ευθύς εις Κολικόντασι, και ήταν κοντά βράδυ, και τον έψαλαν και τον έθαψαν… Είδαμε το άγιόν του Λείψανον και το επροσκυνήσαμε…Εις την εκκλησίαν οπού τον ενταφίασαν βλέπουσι ένα άγιο φως να καταβαίνει κάθε νύχτα… »
Ο Κοσμάς Αιτωλός ήταν διορατικός και διαισθητικός, είχε δηλαδή, το χάρισμα της προφητείας. Ο ίδιος είχε προβλέψει το μαρτυρικό του τέλος, λέγοντας για το πολυτελές σκαμνί, στο οποίο ανέβαινε για το κήρυγμά του και που του το είχε χαρίσει ο Κουρτ Πασάς, ότι δεν είναι θρόνος αλλά τάφος… «Είναι ο τάφος μου και εγώ είμαι μέσα ο νεκρός οπού σας ομιλώ…»! Και αλλού γράφει: «Τον Χριστόν μας παρακαλώ να με αξιώσει να χύσω και εγώ το αίμα μου δια την αγάπην του, καθώς το έχυσε και Εκείνος δια την αγάπην μου».
Στην Διδαχή Α’ αναφέρει πώς εμπνεύστηκε την ιδέα να κηρύττει. «Πόθεν παρεκινήθην, αδελφοί μου, θέλω να σας φανερώσω την αιτίαν. Αναχωρών από την πατρίδα μου προ πενήντα ετών, επεριπάτησα τόπους πολλούς, κάστρα, χώρας και χωριά, και μάλιστα εις Κωνσταντινούπολιν, και περισσότερο εκάθησα εις το Άγιον Όρος, δεκαεπτά χρόνους και έκλαιον δια τας αμαρτίας μου. Ο Κύριος με αξίωσε και έμαθα ολίγα γράμματα Ελληνικά έγινα και καλόγηρος. Μελετώντας το άγιον και ιερόν Ευαγγέλιν εύρον μέσα πολλά και διάφορα νοήματα, τα οποία είναι όλα μαργαριτάρια, διαμάντια, θησαυρός, πλούτος, χαρά, ευφροσύνη, ζωή αιώνιος. Σιμά εις τα άλλα εύρον και τούτον τον λόγον οπού λέγει ο Χριστός μας, πως δεν πρέπει ανδρας ή γυναίκα να φροντίζη δια τον εαυτόν του μόνον πώς να σωθή, αλλά να φροντίζη και δια τους αδελφούς του να μη κολασθούν. …Με έτρωγε αυτός ο λόγος σαν το σκουλήκι όπου τρώγει το ξύλον. Εσυμβουλεύθηκα τους πνευματικούς μου πατέρας, αρχιερείς, πατριάρχας, τους εφανέρωσα τον λογισμόν μου, ανίσως και είναι θεάρεστον τέτοιον έργον να το μεταχειρισθώ. Και όλοι με παρεκίνησαν να το κάμω και μου είπαν πως τέτοιον έργον καλόν και άγιον είναι. Ετσι άφησα την ιδικήν μου προκοπήν, το ιδικόν μου καλόν, και εβγήκα να περιπατώ από τόπον εις τόπον και διδάσκω τους αδελφούς μου. Φυσικά ο Πατροκοσμάς ήταν κήρυξ αφιλάργυρος. Δεν έπαιρνε άσπρα, δηλαδή χρήματα. «Χάρισμα σου έδωσα την χάριν Μου, χάρισμα να την δώσης και εσύ εις τους αδελφούς σου, χάρισμα να εξομολογείς, να συμβουλεύεις… Δεν έχω μήτε σακκούλα για γρόσια ή φλωρία, μήτε σπίτι, μήτες κασέλα, μήτε άλλο ράσο από αυτό που φορώ»(!)
Η φιλευσπλαχνία και η ελεημοσύνη είναι κύριες αρετές. Κήρυττε την αγάπη προς τον πλησίον: «Το αγαπάς εκείνο το φτωχό παιδί; - το αγαπώ – Αν το ηγάπας, του έπαιρνες ένα υποκάμισο όπου είναι γυμνό». Και αλλού: «Αύτη εστίν η εντολή η εμή, ίνα αγαπάτε αλληλους καθώς ηγάπησα υμάς». Ο χριστιανός χρειάζεται δύο πτέρυγας για να πετάξει: την αγάπη και την ταπείνωση. Η Χρυσός Κανών είναι τα λόγια του Ιησού: «Ό συ μισείς ετέρω μη ποιήσης». Η αδικία και η μνησικακία είναι τα χειρότερα ελαττώματα. «Όσοι αδικήσατε Χριστιανόν, Εβραίον ή Τούρκον να δώσητε το άδικον οπίσω, διότι είναι κατηραμένον και δεν βλέπετε καμμίαν προκοπήν». Το σημείο του Σταυρού σώζει τον άνθρωπο μόνο όταν ο πιστός είναι αμόλυντος. Αλλιώς οι κακοί …δαίμονες δεν φεύγουν.
Στην Διδαχή Γ’ γράφει «Ερευνάτε τας Γραφάς ότι ευρίσκετε ζωήν αιώνιον» Ο ίδιος τις έχει ερευνήσει και μάλιστα έχει πολλά παραθέματα τόσο από τη Βίβλο, όσο και από αγιολογικούς βίους. Θα έλεγα ότι έχει αναπτύξει επαρκώς μια μεταφυσική φιλοσοφία: Η Θεία Δημιουργία και η δημιουργία του Ανθρώπου σχετίζεται με τη δημιουργία των Δέκα Ταγμάτων Αγγέλων, που είναι «πύρινα, άυλα πνεύματα, καθώς η ψυχή μας. Το κάθε τάγμα είναι ως τα άστρα του ουρανού». Το πρώτο τάγμα εξέπεσε από την υπερηφάνειαν, δηλαδή την αλαζονεία και από άγγελοι έγιναν δαίμονες. Τα άλλα εννέα τάγματα ταπεινώθηκαν και προσκύνησαν την Αγία Τριάδα. Στη θέση του τάγματος που εξέπεσε, ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο. Ο άντρας πρώτα και μετά η γυναίκα που δημιουργήθηκε από το πλευρό του αρσενικού και όχι από το κεφάλι για να μην καταφρονεί τον άντρα ούτε από τα ποδάρια για να μην την καταφρονεί ο άνδρας. Τους έδωσε εντολή να ντρέπονται! Η συκή και το σύκο, που είναι απαγορευμένος καρπός, συμβολίζει την εντροπήν που φυλάττει από κάθε αμαρτία. Μια θυγατέρα ή μια γυναίκα που είναι σκεπασμένη με την εντροπήν , την αιδώ, φαίνεται ως μάλαμα!
Ο Νεομάρτυρας του Γένους φρόντισε για την ίδρυση πολλών σχολείων. Έλεγε ο στη Διδαχή Γ’ «Δεν βλέπετε ότι αγρίωσε το Γένος μας από την αμάθειαν και εγίναμεν ωσάν θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολείον, να μη περιπατείτε εις το σκότος. Να βάλετε δασκάλους και επιτρόπους για τα πλούσια και τα φτωχά παιδιά». «Το σχολείον ανοίγει τις εκκλησίες, το σχολείο ανοίγει τα μοναστήρια» (Διδ. Ε’ 1). Στο γράμμα του ίδιου προς τον αδελφό του Χρύσανθο, γραμμένο λίγο πριν το μαρτυρικό τέλος του αναφέρει: «Έως τριάντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα…» Τα δέκα ελληνικά είναι της ανώτερης εκπαίδευσης, τα κοινά είναι για τα στοιχειώδη γράμματα, το δημοτικό, θα λέγαμε σήμερα. Στη Χειμάρρα , τον Αύγοστο 1779 , έστειλε επιστολή προς τους Χειμαρριώτες, όπου έλεγε: «Ήλθον και εδώ εις την χώραν σας και βλέπω ότι δεν έχετε σχολείον να διαβάζουν τα παιδιά σας χωρίς πληρωμήν. Επαρακίνησα τους χριστιανούς και έδωκαν το κατά δύναμιν και κατά προαίρεσιν δια το σχολείον σας εξ’ ιδίων πόρων ή κοινώς από την χώραν ή και από βακούφια». Μάλιστα οι γυναίκες της Χειμάρρας, του Αργυροκάστρου και Τεπελενίου, επηρεασμένες από την πολιτική της εθνικής ιδέας του Πατροκοσμά, θυσίασαν για το σχολείο το προϊόν της πώλησης των δικών τους κειμηλίων και των πολύτιμων ενδυμάτων των. Ο συγγραφέας Π.Β. Πάσχος μας αναφέρει την πληροφορία αυτή, όπως τη διασώζει ο ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρου. Μαζί με τις άλλες δωρεές για τα σχολεία της Ηπείρου συγκαταλέγονται αυτές των μονών, καθώς και ενός ευεργέτη Χειμαριώτου εκ Δρυμάδων που έμενε στη Ρωσία και είχε καταθέσει 18,000 ρούβλια σε τράπεζα της Οδησσού.