Φιλόλογος – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Ο Ρυθμός της Ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού είναι μια Απάντηση σε μια Πρόκληση/Πίεση που αντιμετωπίζει. Αυτή η άποψη του Arnold Toynbee (« A study of history») είναι τόσο απλή, σοφή και μεγαλειώδης συνάμα. Η πρόκληση (challenge) μπορεί να προέλθει από τη φύση ή από την κοινωνία, από την επίδραση δηλαδή και την καταπίεση ή εκμετάλλευση άλλων κοινωνικών ή φυλετικών ομάδων. Η πολιτιστική διαφοροποίηση (response) είναι αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει τους εν εξελίξει πολιτισμούς. Γιατί, φυσικά, οι στάσιμοι πολιτισμοί, αυτοί που χάθηκαν ανα τους αιώνες, έγιναν θύματα της πρώτης τους επιτυχίας και δεν πειραματίστηκαν με νέους τρόπους επιβίωσης. Επομένως ο ρυθμός των Προκλήσεων και Απαντήσεων αποτελεί το γενεσιουργό αίτιο των πολιτισμών.
Ο νόμος/ρυθμός Προκλήσεων - Απαντήσεων δεν παρουσιάζεται υπό μια σταθερή μορφή, με έναν αμετάβλητο χαρακτήρα, δεν είναι ένας μονομερής τύπος, αλλά μια ενεργητική αρχή. Το φως της μυθολογίας, καθώς εκεί έχουμε αποθησαυρισμένη εμπειρία της πορείας του ανθρώπου, μας επιτρέπει μια κάποια διείσδυση στην φύση του νοήματος του ρυθμού... Για παράδειγμα, η πρόκληση της ξηρασίας μπορεί να αντιμετωπιστεί με διαφορετικούς τρόπους: είτε με φυγή από την πατρίδα είτε με την αλλαγή του τρόπου ζωής, δηλαδή λαοί από νομάδες - ποιμένες να γίνουν καλλιεργητές. Σήμερα θα λέγαμε από καταναλωτές να γίνουμε παραγωγοί και δημιουργοί...
Όπως είναι γενικά παραδεκτό η πενία, η γενικευμένη φτώχεια δηλαδή, εξωθεί τους λαούς σε μεταναστεύσεις. Βασικό αίτιο του ξεσηκωμού των κατοίκων της κυρίως Ελλάδας και της στροφής τους προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα είναι η οικονομική ανέχεια. Ο Ησίοδος στα «Εργα και Ημέραι» αναφέρει ότι κατά τον 8ο και 7ο αιώνα η οικονομική και κοινωνική κατάσταση ήταν γενικά αρνητική για τους πολλούς. Η τάξη των αριστοκρατών και των μεγαλοκτηματιών (οι «δωροφάγοι») κατέχει το μεγαλύτερο μέρος από τα εύφορα εδάφη, ενώ οι κατώτερες τάξεις προσπαθούν να επιβιώσουν σε άγονα εδάφη ή με το εμπόριο διακινδυνεύοντας στη θάλασσα. Ο Ησίοδος κάνει μια παρατήρηση δημογραφικού χαρακτήρα: «Μονογενής δε παις είη πατρώιον οίκο φερβέμεν. Ως γαρ πλούτος αέξεται εν μεγαροίσιν…» -«Ας υπάρχει ένας γιος για να πληθαίνει η πατρική περιουσία…». Η ανάγκη του δημογραφικού ελέγχου είναι θεμελιώδες συστατικό του ελληνικού πολιτισμού σε κοινωνικό επίπεδο.
Επίσης στην Ιωνία η περσική βαρβαρότητα απειλούσε την αλλοτινή ευημερία των Ελλήνων. Η περίφημη Φώκαια , η οποία είχε ιδρυθεί το 800π.Χ. από Αθηναίους και από κατοίκους της Φωκίδας(!) εξαναγκάστηκε σε εκπατρισμό, θυμίζοντας μια άλλη μικρασιατική καταστροφή. Οι κάτοικοί της τράβηξαν λοιπόν το δρόμο για τη Γαλατία (Γαλλία) και ίδρυσαν τη Μασσαλία, καθώς και άλλες πόλεις στο δέλτα του Ροδανού ποταμού με τα ονόματα Θηλίνη, Ροδανουσία, Κιθαριστή, Ολβία. Είναι γεγονός πως την εποχή των αποικιστικών μεταναστεύσεων θεμελιώδη σημασία είχε ο ρόλος του μαντείου των Δελφών, που όλες οι ελληνικές κοινότητες αναγνώριζαν και συμβουλεύονταν πριν οργανώσουν κάποια αποστολή. Πολλές φορές υποδείκνυε και τον οικιστή, δηλαδή τον επικεφαλής της αποστολής, ο οποίος θα ασκούσε την πολιτική και θρησκευτική εξουσία στην αρχική φάση της ζωής στην αποικία.
Εκατοντάδες είναι οι πόλεις της Μεσογείου και όχι μόνο, που φέρουν ελληνικά ονόματα. Η Marseille είναι η Μασσαλία που ίδρυσαν οι Φωκαείς, η Antibbes της Γαλλίας είναι η Αντίπολη, η Nice είναι η Νίκαια ,η Ancona είναι η Δωρική Αγκώνα, η Abourias της Ισπανίας είναι το Εμπόριον, το Κάδιξ είναι τα αρχαία Γάδειρα (Γα(γη) + δηρός = Χερσόνησος). Εκεί οι Ελληνες Μασσαλιώτες έβγαζαν ασήμι και χρυσάφι, ενώ κασσίτερο (μονοπώλιο) έπαιρναν από την περιοχή του ποταμού Γουαδαλκιβίρ, τον οποίο είχαν ονομάσει Ταρτησσό, χτίζοντας στις όχθες του ομώνυμη πόλη.
Σημαντικές πληροφορίες μας μεταφέρει ο εξερευνητής και συγγραφέας Δημητρης Αλεξάνδρου στο βιβλίο του «Πέραν της Μασσαλίας». Ελληνικότατη είναι και η Κυρήνη, αποικία των Θηραίων (Σαντορινιών) στη χώρα της Λιβύης. Εκεί ίδρυσαν, εκτός από την Κυρήνη, την Άζιρη και την Πλατέα. Επίσης η Iberia είναι το Ιβηρικόν Αρτεμίσιον και η Ibiza είναι η Έβυσος. Φυσικά δεν ξεχνούμε την Νεάπολη και τις Συρακούσες και τις 120 ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, που ιδρύθηκαν από τον 8ο ως τον 6ο αιώνα π. Χ. και αποτελούσαν το θαύμα της Μεγάλης Ελλάδας!
Η Γέλα της Σικελίας είναι αποικία των Ροδίων (690π.Χ.), οι οποίοι εισήγαγαν τους δωρικούς θεσμούς! Οι Ρόδιοι εγκαταστάθηκαν και στο Δέλτα του Ροδανού ποταμού (εξ’ ου και το όνομα) και δούλευαν σε όλη την περιοχή και κυρίως στα ναυπηγεία της πόλης Τελίνης (από τη λέξη τέλη) ως εξειδικευμένοι τεχνίτες πλοίων. Το δε Παρίσι(!) ,το cite, προέρχεται από τη λέξη Πάρισον, δηλαδή αυτό που απέχει από τις όχθες του Σηκουάνα κατά ίσα διαστήματα και εννοείται πως το ήξεραν πολύ καλά οι Ρόδιοι και έκαναν εμπόριο.
Επίσης τον μεγάλο ποταμό που μέχρι τότε οι Μασσαλιώτες ονόμαζαν Τάκων, ως ο Τάσει κωνούμενος, δηλαδή αυτός που λόγω της ορμητικότητας σχηματίζει κώνους, μετονομάσθηκε σε Ροδανός. Με αυτό τον τρόπο οι πολυάριθμοι Ρόδιοι που ανεβοκατέβαιναν το ποτάμι ήθελαν να θυμούνται την πατρίδα τους τη Ρόδο. Με το άνοιγμα του Ροδανού και την οργάνωση των πορθμείων άνθισε το εμπόριο της Μασσαλίας με το εσωτερικό της χώρας. Επίσης εκεί που σήμερα βρίσκεται το Σαιν Τροπέ της Γαλλίας, οι Έλληνες ίδρυσαν την Αθηνόπολη, τη Νίκαια (Nice) εις ανάμνηση νίκης και το σημερινό Μονακό, το οποίον είχαν ονομάσει Μόνοικον.
Οι Έλληνες ταξιδεύουν «κατ’ εμπορίαν και κατά θεωρίαν»! Οι αποικίες ήταν παράλιες πόλεις χωρίς μεγάλη ενδοχώρα. Συνεπώς ο επεκτατισμός των Ελλήνων, όπως αναφέρει ο Valerio Manfredi, δεν χαρακτηρίζεται από εδαφική κυριαρχία, όσο μάλλον από κυριαρχία στις θαλάσσιες οδούς, διάσπαρτη σε αμέτρητα σημεία της στεριάς. Πρόκειται για εμπορικές βάσεις (Εμπορεία) ή ουσιαστικές αστικές εγκαταστάσεις με εδαφική κυριαρχία (Αποικίες). Η ελληνική γλώσσα φυσικά διαδίδεται παντού (και σε Ετρούσκους και Φοίνικες) και γίνεται ο εξελληνισμός των αυτοχθόνων. Αναπτύσσονται σχέσεις συνύπαρξης με ειρηνική μορφή. Σπάνια είναι αποτέλεσμα βίαιης καθυπόταξης. Εννοείται ότι γίνονται και μεικτοί γάμοι και δημιουργούνται νέες κουλτούρες και ιδιαίτερες πολιτισμικές ταυτότητες. Οι Έλληνες εγκαθίστανται σε μέρη που θυμίζουν, ως προς τη γεωφυσική διαμόρφωση, τη μητρική τους γη. Εκτός από την πολιτιστική τους κληρονομιά, οι άποικοι έφεραν στη Δύση και το τοπίο της μακρινής τους πατρίδας…
Η μεγάλη παρόρμηση, δηλαδή ορμητική και ασφυκτική πρόκληση είναι αυτή των καταπιέσεων. Μια ορισμένη καταπίεση μπορεί να κάνει να αναπτύξουν συγκεκριμένες ομάδες προσώπων (λαών, φυλών κλπ) ικανότητες που δεν έχουν οι άλλοι. Ένα παράδειγμα από την Ιστορία: Στην Οθωμανική αυτοκρατορία απαγορεύθηκε στους Χριστιανούς η κατοχή όπλων, η συμμετοχή στους πολέμους και η πολιτική εξουσία. Σε αυτήν τη γενική Πρόκληση απάντησαν οι Έλληνες της περιοχής του Φαναρίου, γύρω από την έδρα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί έγινε το κέντρο συγκεντρώσεως των Ελλήνων νησιωτών που είχαν επιτύχει στο εμπόριο. Αυτοί είχαν έρθει σε σχέσεις με τον δυτικό κόσμο, γνώρισαν τις γλώσσες του και τις ιδιομορφίες του, και είχαν αποκτήσει διοικητικές ικανότητες και διπλωματική πείρα, λόγω της διαχείρισης των υποθέσεων του Πατριαρχείου.
Από το 1682-3, οπότε οι Οθωμανοί απέτυχαν να καταλάβουν τη Βιέννη, χρειάστηκαν ειδικούς στις ευρωπαϊκές υποθέσεις και στη διπλωματία. Τα προσόντα των Φαναριωτών τους έκαναν περιζήτητους και κύριους της εξωτερικής πολιτικής του οθωμανικού κράτους. Οι Οθωμανοί υποχρεώθηκαν να αφήσουν τις τέσσερις ανώτατες θέσεις - κλειδιά : του Διερμηνέως της Πύλης, του Διερμηνέως του Στόλου και τις θέσεις Οσποδάρων - διοικητών της Μολδαβίας και Βλαχίας στους Έλληνες. Η νέα ιθύνουσα τάξη , λόγω της δυτικής πίεσης, ήταν η ελληνική μορφωμένη τάξη... Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Toynbee οι Έλληνες άρχοντες έγιναν οι κύριοι μέτοχοι του οθωμανικού οίκου. Έγιναν ακόμη ικανοί να υποκαταστήσουν σε ολόκληρη την κληρονομιά της οθωμανικής αυτοκρατορίας την τουρκική δια της ελληνικής κυριαρχίας και ταυτόχρονα να φιλοδοξήσουν να αποκαταστήσουν ανεξάρτητο ελληνικό εθνικό κράτος.
Να μη ξεχνούμε και τούτο: Αν η Πρόκληση είναι πολύ μεγάλη, δηλαδή περνάει ένα ορισμένο όριο δυσκολίας, έναν χρυσό μέσο όρο, τότε η Απάντηση δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική. Μιλώντας καθημερινά θα λέγαμε πως ... ό,τι δεν σε σκοτώνει σε κάνει πιο δυνατό!