Βάσια Ζαριφοπούλου • Νίκος Γεωργαντζάς
Συχνά γράφουμε εναντίον του καθεστωτικού κινήματος του άκρατου ατομικισμού και της υποκειμενικότητος. Τούτο είναι κάτι, που από το 403 π.Χ. και εντεύθεν, μετά μανίας προωθούν όλα τα λάγνα φερέφωνα της παρά-φύσιν εξουσίας, που ενάντια στην φύση διαιρεί τους ανθρώπους σε εξουσιαστές-τυράννους και σε εξουσιαζομένους-υπηκόους.
Διότι το καθεστωτικό αυτό κίνημα του ατομικισμού και της υποκειμενικότητος, εδώ και 2.418 έτη συναπτά δολοφονεί την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή των ανθρώπων. Άρδην δογματικά μας οδηγεί σε μια ΜΗ κοινωνία αποκομμένων ατόμων, σε ΠΛΗΡΗ ιδιωτεία, ήτοι με ΜΗΔΕΝΙΚΗ συμμετοχή σε κοινές αποφάσεις, που άμεσα αφορούν στην πνευματική μας ανέλιξη και υλική ευημερία.
Είναι λοιπόν η ωραία ώρα να καθαρίσουμε την θέση μας. Δημόσια εξηγούμε πως καμμία απολύτως σχέση δεν έχει το καθεστωτικό κίνημα του άκρατου ατομικισμού και της υποκειμενικότητος, που συνεχώς παράγει ατομικιστές, με τους διανοητές που ονομάζονται ‘ατομιστές’.
Οι ιδρυτές του ατομισμού είναι ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος, τους οποίους ακολουθούν στενά, πρώτα ο Επίκουρος και αργότερα ο Ρωμαίος Τίτος Λουκρήτιος Carus. O Λεύκιππος και ο Δημόκριτος δημιουργούν τον ατομισμό, στην προσπάθειά τους να ενοποιήσουν τον μονισμό του Παρμενίδου με την πολυφωνία ή τον πλουραλισμό του Εμπεδοκλέους και του Ηρακλείτου.
Εντυπωσιακά κοντά στην σύγχρονη επιστήμη, οι ατομιστές αποφεύγουν τα περισσότερα από τα σφάλματα, στα οποία είναι επιρρεπείς οι παρά-φύσιν εικάζοντες διανοητές της κλασικής, της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής Ελλάδος. Οι ατομιστές βλέπουν ή θεωρούν ότι:
α΄) τα πάντα αποτελούνται από άτομα, τα οποία είναι φυσικά, αλλά όχι γεωμετρικά, αδιαίρετα,
β΄) μεταξύ των ατόμων είναι ο κενός χώρος,
γ΄) τα άτομα είναι άφθαρτα,
δ΄) τα άτομα πάντοτε είναι και θα είναι σε κίνηση, και
ε΄) είναι άπειρος ο αριθμός, όπως και τα είδη των ατόμων, που διαφέρουν όσον αφορά το μέγεθος και το σχήμα τους.
Ως αποτέλεσμα των συγκρούσεών τους, ενότητες ατόμων δημιουργούν δίνες. Το υπόλοιπο της άποψης των ατομιστών προχωρεί ως εκείνη του Αναξαγόρα, όμως είναι μια επιστημονική πρόοδος το ότι οι ατομιστές εξηγούν τις δίνες μέσα από μια φυσικά νομοτελειακή εξήγηση, παρά μέσω της δράσης ενός τελικού αιτίου.
Σε αντίθεση με τους Πυθαγορείους, όπως είναι, π.χ., ο Σωκράτης, ο Πλάτων, εν μέρει ο Αριστοτέλης, και ο Ξενοφών, οι ατομιστές εξηγούν το σύμπαν χωρίς την εισαγωγή της εννοίας του τελικού αιτίου. Το τελικό αίτιο της εμφάνισης ενός περιστατικού είναι ένα γεγονός στο μέλλον, για χάρη του οποίου εμφανίζεται το εν λόγω περιστατικό.
Η αντίληψη αυτή του τελικού αιτίου εφαρμόζεται καθημερινά στην πράξη των ανθρωπίνων περιστατικών. Π.χ., γιατί ο ζαχαροπλάστης παράγει τούρτες;
Επειδή οι άνθρωποι θα θέλουν να εορτάσουν κάποια γενέθλια. Και γιατί χτίζονται τα αεροδρόμια;
Επειδή οι άνθρωποι θα θέλουν να ταξιδέψουν. Σε παρόμοιες περιστάσεις, τα περιστατικά εξηγούνται από το τελικό αίτιο που εξυπηρετούν, ωστόσο, όταν ρωτούμε «Γιατί;», σχετικά με την εμφάνιση ενός περιστατικού, τότε αυτό μπορεί να σημαίνει ένα από 2 (δύο) εντελώς διαφορετικά πράγματα, π.χ., μπορεί να σημαίνει:
α΄) «Ποιό τελικό αίτιο εξυπηρετεί η εμφάνιση του εν λόγω περιστατικού;». Ή, μπορεί να σημαίνει:
β΄) «Ποιές προηγούμενες περιστάσεις προκάλεσαν αυτό το περιστατικό;» Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση είναι μια εξήγηση μέσω του τελικού αιτίου, ενώ η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα είναι μια φυσικά νομοτελειακή εξήγηση.
Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε εκ των προτέρων, ποία από τις 2 (δύο) αυτές ερωτήσεις η επιστήμη πρέπει να ρωτά ή εάν πρέπει να ρωτά και τις 2 (δύο). Ιστορικά, η φυσικά νομοτελειακή ερώτηση οδηγεί σε επιστημονική γνώση, ενώ η ερώτηση του τελικού αιτίου, πάντοτε οδηγεί κάπου αλλού.
Οι ατομιστές λοιπόν ρωτούν μια φυσικά νομοτελειακή ερώτηση και έτσι δίδουν μια φυσικά νομοτελειακή απάντηση. Ωστόσο, μέχρι την Αναγέννηση, οι διάδοχοι των ατομιστών ενδιαφέρονταν περισσότερο για την εξήγηση του τελικού αιτίου, οδηγώντας έτσι την επιστήμη σε πολλά αδιέξοδα.
Σε αντίθεση με τον Καρλ Μαρξ και την εργαλειακή του προσέγγιση ή instrumentalism, ο Δημόκριτος είναι ένας αδιάλλακτος υλιστής. Ακόμη και η των ανθρώπων ψυχή ή το ανθρώπινο πνεύμα, για τον Δημόκριτο αποτελείται από άτομα, ενώ η κάθε μας σκέψη είναι μια φυσική διαδικασία.
Δυσπιστεί στην λαϊκή θρησκεία και τάσσεται κατά της εννοίας του ‘νου’, που ο Αναξαγόρας προωθεί. Μέσα στο πλαίσιο δε της ηθικής, ο Δημόκριτος βλέπει την εύθυμη διάθεση ή το κέφι ως την απώτερη σκοπιμότητα της ζωής, ενώ θεωρεί την μεσότητα του ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ και τον πολιτισμό ως τα καλύτερα μέσα για την επίτευξη της ευδαιμονίας.
Πάνω απ’ όλα, ο Δημόκριτος εκτιμά την φιλότητα, ενώ είναι εξ ίσου ερωτευμένος με το αυθεντικά ελληνικό πολίτευμα της δημοκρατίας, το οποίο ξεπηδά από την σφαιρική δομή λήψης των κοινών αποφάσεων της κάθε πολιτείας της κλασικής Ελλάδος. Επιμένει ότι ακόμη και η φτώχεια σε μια δημοκρατική πολιτεία προτιμάται από αυτό που ονομάζεται ‘ευημερία’ υπό την δεσποτεία ή την τυραννία, όπως πάντοτε προτιμάται η ελευθερία από την δουλεία.
Η νεο-μετα-μοντέρνα μας προσωρινότητα βλέπει τον Δημόκριτο και τους άλλους ατομιστές ως τους τελευταίους Έλληνες διανοητές, που είναι απαλλαγμένοι από κάποια συγκεκριμένα σφάλματα, από τα οποία πάσχει όλη η αργότερα ελληνική, ελληνιστική και μεσαιωνική σκέψη. Από το ανοιχτόμυαλο έργο των ατομιστών και μετά, άρδην εμφανείς είναι οι σπόροι της φθοράς και της παρακμής στην φιλοσοφία, παρά τα αναγνωρισμένα της βεβαίως απαράμιλλα επιτεύγματα.
Ακόμη και στην καλύτερη όμως, μετά τον Δημόκριτο φιλοσοφία, ίσως εσφαλμένη είναι κάποια εσωστρεφής έμφαση στον άνθρωπο σε σύγκριση με το σύμπαν, π.χ., βλ. Πρωταγόρα. Πρώτα έρχεται ο σκεπτικισμός, με τους Σοφιστές και τον Σωκράτη, που οδηγεί στην μελέτη του πώς μαθαίνουμε ό,τι γνωρίζουμε και όχι στην προσπάθεια του πώς να αποκτήσουμε νέες γνώσεις.
Στη συνέχεια έρχεται ο Πλάτων, με την απόρριψη του κόσμου των αισθήσεων, υπέρ της αυτο-παραγωγής ενός κόσμου της καθαρής σκέψης ή της θεωρίας των ιδεών. Και μετά βέβαια είναι ο Αριστοτέλης, με την πίστη του στο τελικό αίτιο, ως την θεμελιώδη ρίζα όλων των επιστημών.
Παρά την ιδιοφυΐα του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους, το αδιαμφισβήτητα κορυφαίο για την ανέλιξη του ανθρωπίνου πνεύματος έργο τους, δυστυχώς περιέχει σφάλματα, που αργότερα αποδείχθηκαν απείρως επιβλαβή, ενώ μετά από την εποχή τους έρχεται μια παρακμή στο σθένος των διανοητών, μαζί με την σταδιακή επιδείνωση της λαϊκής δεισιδαιμονίας. Μόνον μετά την Αναγέννηση, η φιλοσοφία προσπαθεί σκληρά πάλι να προσδώσει την ανεξαρτησία και το σθένος στο ανθρώπινο πνεύμα, που χαρακτηρίζει τους προκατόχους του Σωκράτους ατομιστές.