Της Δήμητρας Ρετσινά Φωτεινίδου
Φιλόλογος - Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας
Το καινούριο που προσφέρει ο κλασικός ελληνικός στοχασμός είναι η σιγουριά πως η ανθρώπινη φύση μένει απαράλλαχτη και οι ανθρώπινες αδυναμίες απαιτούν διόρθωση με δύο μέσα: την παιδεία και την εξάσκηση (έξις).
Ο Λόγος – πολιτική και φιλοσοφική πραγματεία- Περί Βασιλείας Γ’ του Δίωνος Χρυσοστόμου (40-117μ.Χ , από την Προύσα της Βιθυνίας) είναι ένας από τους 80 σωζόμενους φιλοσοφικούς και ρητορικούς Λόγους του σπουδαίου εκπροσώπου της Δεύτερης Σοφιστικής (πνευματικής και πολιτιστικής αναγέννησης κατά τον 1ο, 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ.) Να θυμηθούμε πως η ελληνική γλώσσα ήταν τότε lingua franca του ελληνορωμαϊκού κόσμου και τη διοίκηση κατείχε το imperium romanum.
Το έργο θα μπορούσε κάλλιστα να έχει τον τίτλο «Περί της Αρχής». Σε ένα πολύ ενδιαφέρον σημείο του ο Δίων μας παρουσιάζει τον σοφό της οικουμένης Σωκράτη, να πείθει μέσω του ελεύθερου διαλόγου και των γνήσιων επιχειρημάτων, για το βασικότερο προσόν ενός ηγέτη: τον Χαρακτήρα του. Για τον Σωκράτη, ακόμη και ο ηγεμόνας που φαίνεται ισχυρός επειδή έχει όλα τα τεχνικά μέσα για να κατακτήσει και να επιβληθεί στους πολίτες μιας χώρας, δεν έχει περισσότερη δύναμη από έναν που δεν κατέχει ούτε έναν σβώλον γης. Ο αλαζόνας κυβερνήτης έχει κάτω από το άρμα του τους …δελφίνους και τα θαλάσσια θηρία.
« καὶ τυχὸν ὁμοίως οἵ τε δελφῖνες καὶ τὰ κήτη κάτωθεν ὑπέπλει τὴν σχεδίαν,ὁπότε ἐκεῖνος ἤλαυνεν».
Παρά τους …ακολούθους, ο βασιλιάς θα παραμείνει αδύναμος αν δεν έχει αληθινούς υποστηρικτές και κυρίως αν δεν πράττει τα άριστα, που στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει και ευτυχώ! Δηλαδή το «άριστα πράττειν» προς όφελος των υπηκόων ισοδυναμεί με προσωπική ευτυχία για τον ηγέτη που κάνει θεάρεστα έργα και συμπεριφέρεται σύμφωνα με τη Δίκη και την Αιδώ! Ο ηγέτης που κάνει έργα επαίσχυντα και δεν τηρεί τις συμφωνίες με τους πολίτες είναι ασθενής και υβριστής, δηλαδή ξεφεύγει από το μέτρο που αρμόζει σε θνητούς.
Ας δούμε από κοντά το αρχαίο κείμενο και την απάντηση που δίνει ο Σωκράτης στον συνομιλητή του σχετικά με τον ισχυρό ηγέτη και τον αδύναμο ηγετίσκο:
καὶ ὁ Σωκράτης, Οὐδὲ τοῦτό σοι ἔχωεἰπεῖν, εἴτε μέγιστον ὁ ταῦτα ποιῶν δύναται, καθάπερ σὺ λέγεις,εἴτε ἐλάχιστον ἢ τὸ παράπαν οὐδέν. αὐτίκα εἰ μὲν ἦν σώφρωνκαὶ ἀνδρεῖος καὶ δίκαιος καὶ μετὰ γνώμης ἔπραττεν ὅσαἔπραττεν, ἰσχυρὸν αὐτὸν ἡγοῦμαι καὶ μεγίστην ἔχειν τῷ ὄντι δύναμιν·
Δηλαδή τη μέγιστη δύναμη την έχει ο σώφρων, ο δίκαιος και αυτός που πράττει μετά λόγου και γνώσεως! Από την άλλη μεριά είναι η καρικατούρα του ηγέτη, που σύμφωνα με τους διδασκάλους του Γένους, είναι δειλός, ανόητος, ασελγής, παράνομος, αλαζόνας και εν τέλει ασθενής.
αὖ δειλὸς καὶ ἀνόητος καὶ ἀσελγὴς καὶπαράνομος καὶ δι´ ὕβριν ταῦτα ἐπιχειρῶν, τοὐναντίον ἔμοιγε ἀσθενέστερος εἶναι δοκεῖ τῶν σφόδρα πενήτων καὶ μηδὲ ἕνα γῆς κεκτημένων βῶλον, ὥστε διαθρύψαι μακέλλῃ τροφῆς ἕνεκεν, {οὐχ ὅπως τὰ μέγιστα διθρύπτειν ὄρη, καθάπερ σὺ φῄς}.
Ο Δίων συνεχίζει, δια στόματος Σωκράτους, να ταυτίζει τον άδικο ηγέτη με τον αδύναμο και άνανδρο. Παραθέτω από το αρχαίο κείμενο: (34) ὁγὰρ ἀδύνατος μὲν ὀργὴν ἐπικατασχεῖν πολλάκις ὑπὲρ μικρῶνγιγνομένην, ἀδύνατος δὲ ἐπιθυμίαν παῦσαι τῶν αἰσχίστων,ἀδύνατος δὲ ἀπώσασθαι λύπην, ἐνίοτε μηδενὸς λυπηροῦπαρόντος, οὐ δυνάμενος δὲ ὑπομεῖναι πόνους, οὐδὲ τοὺς ἡδονῆςἕνεκεν γιγνομένους, ἀδύνατος δὲ τῆς ψυχῆς ἀπελάσαι φόβον,οὐδὲν ὠφελοῦντα ἐν τοῖς δεινοῖς, ἀλλὰ τὰ μέγιστα βλάπτοντα,πῶς οὐκ ἄνανδρος σφόδρα, ἡττώμενος μὲν γυναικῶν, ἡττώμενοςδὲ εὐνούχων;
Ο Δίων συνεχίζει συμπεραίνοντας ότι ο φιλοχρήματος, φιλήδονος και υπερόπτης δεν είναι ποιμένας του λαού του αλλά ο ίδιος πρώτος φέρεται σαν λύκος ανάμεσα στα πρόβατα. Δεν έχει ούτε ήθος ούτε αρχοντιά.
εἰ δὲ φιλήδονος καὶ φιλοχρήματος καὶ ὑβριστὴς καὶπαράνομος, αὑτὸν οἰόμενος αὔξειν μόνον, ὡς ἂν πλεῖστα μὲνχρήματα κεκτημένος, μεγίστας δὲ καὶ πλείστας καρπούμενοςἡδονάς, ῥᾳθύμως δὲ διάγων καὶ ἀπόνως· τοὺς δὲ ὑπηκόουςἅπαντας ἡγούμενος δούλους καὶ ὑπηρέτας (41) τῆς αὑτοῦτρυφῆς, οὐδὲ ποιμένος ἐπιεικοῦς ἔχων ἦθος, σκέπης καὶ νομῆςπρονοούμενος τοῖς αὑτοῦ κτήνεσιν, ἔτι δὲ θῆρας ἀπαμύνων καὶφῶρας προφυλάττων, ἀλλ´ αὐτὸς πρῶτος διαρπάζων τε καὶφθείρων καὶ τοῖς ἄλλοις ἐπιτρέπων, καθάπερ, οἶμαι, πολεμίωνλείαν, οὐκ ἄν ποτε εἴποιμι τὸν τοιοῦτον ἄρχοντα ἢ αὐτοκράτοραἢ βασιλέα, πολὺ δὲ μᾶλλον τύραννον καὶ λευστῆρα.
Για να καταλήξει στον διαχωρισμό της χρηστής διοίκησης, που την ονομάζει αρχή νόμιμον και πρόνοια ανθρώπων, από την ανυπεύθυνο , δηλαδή ανεύθυνη αρχή, όπου νόμος είναι το του βασιλέως δόγμα! Επίσης κάνει λόγο για την τυραννία που είναι η βίαιη και παράνομη μεταχείριση ανθρώπων από έναν που φαίνεται ότι είναι πιο ισχυρός…
ὁ δὲτύραννος καὶ ἡ τυραννὶς ἐναντίον τούτοις βίαιος καὶ παράνομοςχρῆσις ἀνθρώπων τοῦ δοκοῦντος ἰσχύειν πλέον.
Ο πίνακας είναι του Francisco Goya “Saturn devouring his son” «Ο Κρόνος (χρόνος) τρώει τα παιδιά του», Εθνικό Μουσείο Πράντο Μαδρίτης