φιλολόγου– Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Με αφορμή τη γιορτή κινηματογράφου που γίνεται κάθε Νοέμβριο στη Θεσσαλονίκη, το 56ο Διεθνές Cine - Festival Thessaloniki’s, θα μιλήσουμε για τους Έλληνες πρωτοπόρους της Έβδομης Τέχνης αδελφούς Μανάκια.
Οι αδελφοί Μανάκια ή Μανάκη είναι γνωστοί στην ιστορία του σινεμά ως οι «αδελφοί Lumiere» των Βαλκανίων. Πρόκειται για τους πρωτοπόρους και κοσμοπολίτες φωτογράφους και κινηματογραφιστές από την βλαχόφωνη Αβδέλλα (του νομού Γρεβενών) της ορεινής Πίνδου, οι οποίοι τράβηξαν το 1905 με κινηματογραφική κάμερα Bioscopeτο πρώτο στα Βαλκάνια φιλμ. Οι «Υφάντρες» είναι η πρώτη τους κινηματογραφική δουλειά και φτιάχτηκε στον τόπο καταγωγής τους, στην Αβδέλλα, όπου και κατέγραψαν τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδοσιακές εργασίες των κατοίκων του χωριού. Είναι επίσης το πρώτο documentaireαφού καταγράφει πραγματικά γεγονότα και αληθινούς χαρακτήρες.
Ο ποιμενικός τρόπος ζωής των Βλάχων των χωριών της οροσειράς της Πίνδου, μπορεί να φαίνεται σε εμάς τους αστούς ως ειδυλλιακός, όμως η πραγματική νομαδική ζωή αυτών των ανθρώπων, επί αιώνες, ήταν πολύ επίπονη. Παρ’ όλες τις μετακινήσεις για τη βόσκηση των κοπαδιών τους, οι Βλάχοι της Μακεδονίας και της Ηπείρου κατόρθωσαν να δημιουργήσουν έναν συμπαγή και suigeneris πολιτισμό (πεντατονικά πολυφωνικά τραγούδια, λατινική γλώσσα, ζωγραφική, ξυλογλυπτική, υφαντουργία, χρυσοχοϊα και αργυροχοϊα). Λόγω των καραβανιών που διέσχιζαν τα βουνά, οι Βλάχοι έγιναν ονομαστοί μεταφορείς, αγωγιάτες ή αλλιώς κυρατζήδες. Τα χωριά Σαμαρίνα, Σμίξη, Αβδέλα, Βλάστη, Μέτσοβο και Ασπροπόταμος εξειδικεύονταν στην παραγωγή μαλλιού, γαλακτοκομικών προϊόντων και στην εκτροφή αλόγων και μουλαριών για τα καραβάνια. Οι Καλαρύτες, το Νυμφαίο και τα Ιωάννινα ήταν οι σπεσιαλίστες του χρυσού και του αργύρου Η Σιάτιστα και η Οχρίδα ειδικεύονταν στις βαφές των υφασμάτων και στην υπόδηση, το Μοναστήρι στο εμπόριο και την ραπτική, η Κοζάνη στην κατασκευή σαμαριών και …καμπαναριών, η Κλεισούρα στο εμπόριο μεταξιού, λινού και βάμβακος, ενώ η γνωστή σε όλους μας Καστοριά στην γουνοποιΐα!
Στα τέλη του 19ου αιώνα στο γραφικό ορεινό (υψόμ. 1,350μ.), αλπινικής ομορφιάς χωριό Αβδέλλα της βλαχόφωνης Πίνδου, γεννήθηκαν οι αδελφοί Μανάκια ή Μανάκη. Πρόκειται για τον Γιαννάκη και τον Μίλτο Μανάκη, γόνους πολυμελούς και πλούσιας φαμίλιας. Ο πατέρας τους Δημήτρης ήταν πολύ δραστήριος. Από απλός κτηνοτρόφος, όπως ήταν όλοι σχεδόν οι κάτοικοι - νομάδες των ορεινών χωριών της Πίνδου, έγινε επιτυχημένος γαιοκτήμονας και δανειστής χρημάτων. Τα παιδιά του μορφώθηκαν αρκετά καλά για εκείνη την εποχή. Όμως λόγω της βλάχικης γλώσσας, δηλαδή της λατινικής διαλέκτου που μοιάζει με τη ρουμανική ή την ιταλική γλώσσα, πολύ νωρίς, από τον 19οαιώνα ήδη, άρχισε η ρουμανική προπαγάνδα να κάνει αισθητή την παρουσία της.
Η ρουμανική επιρροή και διείσδυση γινόταν με πράκτορες, όπως ο ιερομόναχος Αβέρκιος και ο δάσκαλος Αποστολος Μαργαρίτης από την Αβδέλα, ελληνόβλαχοι αλλά και κατάσκοποι των Ρουμάνων. Από την επιρροή αυτή δεν ξέφυγε η οικογένεια Μανάκια, καθώς ο pater familias τους έστειλε σε ρουμανικό γυμνάσιο στο Μοναστήρι, εκεί όπου ανθούσε κυρίως η ελληνική παιδεία και το 1900 υπήρχαν 11 ελληνικά σχολεία με 55 δασκάλους και 2.800 μαθητές, ενώ τα βουλγαρικά ήταν 5 και τα ρουμανικά μόνο 3.
Ο Γιάννης Μανάκης αποφοίτησε από τη ρουμανική εμπορική σχολή Μοναστηρίου και έγινε καθηγητής σχεδίου και καλλιγραφίας σε ρουμανικό σχολείο στα Ιωάννινα. Μάλιστα ήταν τέτοια η επιτυχία των μαθητών και σπουδαστών του που …ζήλεψε η Ζωσιμαία Ακαδημία και κάλεσε Έλληνα καλλιγράφο για να διδάξει ορθογραφία στα ελληνόπουλα που έκαναν …ορνιθοσκαλίσματα! Στα Γιάννενα ο Γιαννάκης Μανάκης στιγματίστηκε ως ρουμανόφιλος γιατί το 1904, οπότε και άνοιξε το Ρουμανικό Προξενείο, είχε συνεργασία με τους Ρουμάνους πρόξενους. Η οικογένεια Μανάκη μπήκε στο στόχαστρο, την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα και του εμφυλίου σπαραγμού στα χωριά Σαμαρίνα, Βοβούσα, Περιβόλι, Αβδέλα, Σμίξη, με θλιβερή κατάληξη το κάψιμο του σπιτιού τους στην Αβδέλα από Πατριαρχικούς, σαν να λέμε «καθαρόαιμους» Έλληνες αγωνιστές. Μετά το 1908 όμως, οπότε και ξανάχτισαν το σπίτι τους, δεν τους ενόχλησε κανείς Έλληνας. Αντίθετα, βρήκαν το μπελά τους από τους Βουλγάρους. Τον καιρό το Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Βούλγαροι που είχαν καταλάβει το Μοναστήρι, εξόρισαν τον Γιάννη Μανάκη στην Φιλιππούπολη για τρία χρόνια με την κατηγορία του κατασκόπου!
Ο Μίλτος και ο Γιαννάκης Μανάκης, εκτός από ελληνοβλαχική καταγωγή είχαν και ελληνική υπηκοότητα. Μάλιστα ο Μίλτος είχε στρατολογηθεί αντάρτης για την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους Τούρκους. Ο ερευνητής και δημοσιογράφος Χρίστος Χριστοδούλου μας πληροφορεί ότι πρόγονός τους ήταν ο Μετσοβίτης Φιλικός, υπερασπιστής του Μεσολογγίου και μαχητής του Αλέξανδρου Υψηλάντη, Αναστάσιος Μιχάλογλου Μανάκις! Τα δύο αδέλφια είχαν φιλικούς δεσμούς με τον Αβδελιώτη Μακεδονομάχο Ζήση Βέρρο και, λέγεται, ότι προσπάθησαν να εμποδίσουν την στυγνή δολοφονία -που συντάραξε το πανελλήνιο, αλλά και τον ευρωπαϊκό κόσμο- του Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού (Λαζαρίδη).
Ο Αιμιλιανός έγινε το ιερό σφάγιο σε μια εποχή (1911, παραμονές του Α’ Βαλκανικού Πολέμου) νεοτουρκικού φανατισμού, βουλγαρικής έξαρσης και ρουμανικής προπαγάνδας. Ενώ το Hurriyet, που είχαν διακηρύξει οι Νεότουρκοι το 1908, και η γενική αμνηστία που έδωσαν στους Μακεδονομάχους που βρίσκονταν στις φυλακές Μοναστηρίου έδειξαν καλά σημάδια, στη συνέχεια ο ακραίος εθνικισμός έγινε το σήμα κατατεθέν τους. Είναι γνωστή η εξέλιξη του κινήματος και ο ρόλος του Μουσταφά Κεμάλ, ηγετικού μέλους των Νεότουρκων.
Οι αδελφοί Μανάκια κατόρθωσαν να φωτογραφίσουν και να βιντεοσκοπήσουν τον προτελευταίο σουλτάνο της Πύλης, τον Ρεσίντ πασά, ο οποίος ήταν αδελφός του Αβδούλ Χαμίτ, στην περιοδεία του στα Βαλκάνια. Κατέγραψαν το ταξίδι του Ρεσίντ με τον σιδηρόδρομο από τη Θεσσαλονίκη για Μοναστήρι και από Μοναστήρι προς Κωνσταντινούπολη. Στο βιβλίο του δημοσιογράφου Χρίστου Χριστοδούλου για τους Μανάκια υπάρχει μια σπάνια φωτογραφία που δείχνει την υποδοχή του ελληνικού στρατού στον σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης, την ημέρα της απελευθέρωσης, 27 Οκτωβρίου 1912!
Στα πολλά χρόνια δημιουργικής δουλειάς κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, και έχοντας γυρίσει όλες τις χώρες των Βαλκανίων και αρκετές της δυτικής Ευρώπης, όχι ως ταξιδιώτες αλλά ως δημιουργικοί καλλιτέχνες, ο Γιαννάκης και ο Μίλτος Μανάκης αποτύπωσαν με τον φακό και την κάμερά τους πολλά γεγονότα μεγάλης ιστορικής και πολιτικής σημασίας. Εξάλλου στις αρχές του 20ου αιώνα έχουμε τις μεγαλύτερες πολεμικές συγκρούσεις και πολιτικές αναταράξεις στη χερσόνησο του Αίμου, αρχής δεδομένης με τον Μακεδονικό Αγώνα, το Ηπειρωτικό Ζήτημα, τη Βουλγαρική προπαγάνδα και σύγκρουση (Εξαρχεία, Κομιτάτο κ.ά.) τη Ρουμανική προπαγάνδα και έχθρα (Ρουμανική διείσδυση μέσω πρακτόρων, σχολείων, εμπορικών σχολών κ.ά.), την Επανάσταση των Νεότουρκων.
Ο κατάλογος των γεγονότων είναι μακρύς και περιλαμβάνει τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους (1912 – 1913), τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μικρασιατική Καταστροφή και το Προσφυγικό , τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον σχηματισμό της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο, με το κράτος των Σκοπίων να ονομάζεται τότε Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας. Στα 70 τμήματα φιλμ συνολικού μήκους 1,5 km και στις 12,500 φωτογραφίες των αδελφών Μανάκη έχουν αποτυπωθεί ιστορίες και στιγμές από όλα τα παραπάνω γεγονότα. Το λυπηρό είναι ότι το επίσημο ελληνικό κράτος δεν ενδιαφέρθηκε για την αγορά των έργων τους με αποτέλεσμα οι Μανάκια να στραφούν προς την Γιουγκοσλαβία. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του αρχείου τους είναι στα Σκόπια, στο Μοναστήρι (σημ. Bitola), όπου και έζησαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, αλλά και στη Θεσσαλονίκη, στα Γιάννενα, στο Βουκουρέστι, στην Κωνσταντινούπολη και αλλού.