φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Φιλοσοφία της Ιστορίας είναι η προσπάθεια να κατανοήσουμε την ανθρώπινη ψυχή μέσα από γεγονότα στα οποία πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν τα ανθρώπινα πάθη. Η ναυμαχία στις Αργινούσες νήσους το 406π.Χ ανάμεσα στη Μ. Ασία και τη Μυτιλήνη (Ακρωτήρι Μαλέα), η δίκη και καταδίκη των Δέκα Στρατηγών, καθώς και η περιγραφή των γεγονότων από τον Ξενοφώντα είναι διαφωτιστικά για τον τρόπο που ενεργεί το πλήθος όταν φανατίζεται από τους δημαγωγούς. Αν και εκτυλίσσεται στην αρχαιότητα το επεισόδιο αυτό είναι ιδιαίτερα γνωστό και διδάσκεται σε διεθνείς ακαδημαϊκούς κύκλους.
Συγκεκριμένα, στη ναυμαχία στις Αργινούσες, κατά τα τελευταία έτη του Πελοποννησιακού πολέμου, πρωταγωνίστησαν οι εξής οκτώ Στρατηγοί εκλεγμένοι από τους Αθηναίους : Περικλής, Διομήδων, Λυσίας, Αριστοκράτης, Θρασύλλος, Ερασινίδης, Πρωτόμαχος, Αριστογένης. Όλοι δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο σε μια δίκη παρωδία όταν επέστρεψαν στην Αθήνα νικητές μέν, χωρίς να έχουν περισυλλέξει δέ τους ναυαγούς από τα τσακισμένα πλοία. Εκτελέστηκαν οι έξι (μια αρχαία «Δίκη των Έξι») , ενώ ο Πρωτόμαχος και ο Αριστογένης κατόρθωσαν να διαφύγουν την ποινή γιατί δεν επέστρεψαν μετά τη ναυμαχία στην πατρίδα τους. Ο Κόνων, ο οποίος ήταν ένας από τους δέκα Στρατηγούς, απλώς αντικαταστάθηκε καθώς βρισκόταν στον αποκλεισμό της Μυτιλήνης και δεν συμμετείχε στην ναυμαχία. Μετά τα γεγονότα οι Αθηναίοι εξέλεξαν, μάλιστα, άλλους δύο: τον Αδείμαντο και τον Φιλοκλή.
Οι απώλειες για την Αθήνα και τη Σπάρτη στη ναυμαχία των Αργινουσών ήταν οι εξής:
Μετὰ δὲ ταῦτα ἐναυμάχησαν χρόνονπολύν, πρῶτον μὲν ἁθρόαι, ἔπειτα δὲ διεσκεδασμέναι. Ἐπεὶ δὲΚαλλικρατίδας τε ἐμβαλούσης τῆς νεὼς ἀποπεσὼν εἰς τὴνθάλατταν ἠφανίσθη Πρωτόμαχός τε καὶ οἱ μετ᾽ αὐτοῦ τῷ δεξιῷτὸ εὐώνυμον ἐνίκησαν, ἐντεῦθεν φυγὴ τῶν Πελοποννησίωνἐγένετο εἰς Χίον, πλείστων δὲ καὶ εἰς Φώκαιαν· οἱ δὲ Ἀθηναῖοιπάλιν εἰς τὰς Ἀργινούσας κατέπλευσαν. Ἀπώλοντο δὲ τῶνμὲν Ἀθηναίων νῆες πέντε καὶ εἴκοσιν αὐτοῖς ἀνδράσιν ἐκτὸςὀλίγων τῶν πρὸς τὴν γῆν προσενεχθέντων, τῶν δὲΠελοποννησίων Λακωνικαὶ μὲν ἐννέα, πασῶν οὐσῶν δέκα, τῶνδ᾽ ἄλλων συμμάχων πλείους ἢ ἑξήκοντα. (Ξενοφών, βιβλίο 1, κεφ. 6. 33-34).
Οι Αθηναίοι Στρατηγοί αποφάσισαν να στείλουν 47 ναῦς με επικεφαλής τους τριηράρχους Θηραμένη και Θρασύβουλο μαζί με μερικούς από τους ταξίαρχους να πλεύσουν προς τα βυθιζόμενα πλοία ώστε να σώσουν τους ναυαγούς. Οι άλλοι στρατηγοί, με το υπόλοιπο του στόλου θα επιτίθονταν στα εχθρικά πλοία υπό τον Ετεόνικο που συνέχιζαν την πολιορκία και τον αποκλεισμό της Μυτιλήνης. Μολονότι αποφάσισαν αυτά, μια μεγάλη θύελλα και καταιγίδα τους χάλασε τα σχέδια. Έτσι έστησαν ένα επινίκιο τρόπαιο και στρατοπέδευσαν εκεί. .. Στην επιστροφή στην πατρίδα κατηγορήθηκαν για εσχάτη προδοσία και φυλακίστηκαν από τη Βουλή των 500 με σκοπό να δικαστούν από την Γενική Συνέλευση (Εκκλησία του Δήμου). Κατηγορήθηκαν από τους πολιτικούς εχθρούς τους. Χωρίς να προλάβουν να απολογηθούν ο καθένας ξεχωριστά, όπως προβλεπόταν από τον νόμο, οι 6 στρατηγοί στάλθηκαν στο λαϊκό δικαστήριο και στην αρχή μάλιστα κέρδισαν την εύνοια του πλήθους. Όμως όταν ενεπλάκησαν οι δημαγωγοί και οι θερμόαιμοι τα πράγματα άλλαξαν και οι επιεικείς φωνές πνίγηκαν…
Η φράση που βρίσκουμε στον Ξενοφώντα είναι χαρακτηριστική για το πώς αντιλαμβάνεται το πλήθος τον εαυτό του: «Του δήμου ένιοι ταύτα επήνουν, το δε πλήθος εβόα δεινόν είναι ει μη τις εάσει τον δήμον πράττειν ό αν βούληται». Δηλαδή, ενώ κάποιοι από την Εκκλησία του Δήμου επαίνεσαν την καταγγελία του μετριοπαθούς και δίκαιου Ευρυπτόλεμου και κάποιων άλλων ότι η πρόταση του εμπαθή και φίλου του Θηραμένη, Καλλίξενου, αποτελεί «γραφή παρανόμων» -πρόταση που υποστήριζε να τεθεί σε ψηφοφορία από την Συνέλευση η τύχη των κατηγορουμένων χωρίς να έχουν απολογηθεί πρώτα- η μεγάλη πλειοψηφία των …πολιτών φώναζε ότι είναι φοβερό να μην αφήνει κάποιος τον δήμο να πράττει ό,τι αυτός θέλει! Καμιά αίσθηση δικαίου, σύνεσης και υπευθυνότητας όταν το πλήθος νιώσει ότι είναι ο απόλυτος κυρίαρχος του παιχνιδιού. Χωρίς τον Νόμο, τόσο ο άρχων, ο ηγέτης, οι λίγοι όσο και οι πολλοί γίνονται έρμαια των παθών και υποχείρια των πονηρών και δημοκόπων.
Ο λαός, ο δήμος, ο όχλος… έννοιες τόσο παρόμοιες και τόσο διαφορετικές μεταξύ τους. Όλες δηλώνουν τον άνθρωπο με τα προτερήματα και τα ελαττώματά του. Είτε είναι ένας είτε λίγοι είτε πολλοί, οι άνθρωποι κάνουν λάθη ή φέρονται κακόπιστα και αλαζονικά. Όλοι μαζί νιώθουμε ότι δεν έχουμε και τόσο μεγάλη ευθύνη για μια απόφαση που δεν φέρει την υπογραφή του καθενός ξεχωριστά αλλά βαραίνει όλους μαζί εξίσου. Επίσης με το «όλοι μαζί» δικαιολογούνται τα …παραστρατήματα και τα αμαρτήματα γιατί ο ένας παρασύρει τον άλλον. Είναι ακόμη πιο εύκολο να επικρατήσουν τα ακραία στοιχεία, να υποδαυλίσουν οι πονηροί τα μίση και τα πάθη και αντί για την αυτοσυγκράτηση και το μέτρο να πρυτανεύσει η μνησικακία, ο φθόνος, η αχαριστία.
Στις Αργινούσες οι νικητές Αθηναίοι κατατρόπωσαν τους Σπαρτιάτες και αιχμαλώτισαν το πλήρωμα από 70 τριήρεις. Οι Αθηναίοι είχαν πολλές απώλειες, ίσως ακόμη και 5000 ναυαγούς, από τους οποίους πολλοί ήταν πλούσιοι νέοι της τάξης των Ιππέων. Ο λόγος για τον οποίο οι Στρατηγοί δεν περισυνέλλεξαν τους ναυαγούς ήταν η μεγάλη τρικυμία που τους εμπόδισε να δράσουν. Όμως είχαν προνοήσει να στείλουν τον Θηραμένη και τον Θρασύβουλο, πρώην στρατηγούς και νυν τριήραρχους, να τους σώσουν από τον πνιγμό. Μάλιστα συγκέντρωσαν 47 τριήρεις για το σκοπό αυτό… Στη δίκη στην Αθήνα, τόσο στη Βουλή όσο και στην Συνέλευση (Εκκλησία του Δήμου) οι κατηγορίες ήταν χαλκευμένες και από τον Θηραμένη, ο οποίος ήθελε να αποποιηθεί την ευθύνη και δεν δίστασε να φέρει δήθεν πενθούντες συγγενείς μαυροφορεμένους και «εν χρω κεκραμένους», (κουρεμένους γουλί) για να δυναμώσει την οργή του πλήθους και να καταδικάσει τους Στρατηγούς.
Οι φωνές της λογικής, της σύνεσης, της δικαιοσύνης ήταν αυτές του Ευρυπτόλεμου γιού του Πεισιάνακτα και του φιλόσοφου Σωκράτη γιού του Σωφρονίσκου. Είναι χαρακτηριστικό ότι και η πρυτανεύουσα επιτροπή για εκείνη την περίοδο (34 ημέρες για κάθε φυλή) αρνήθηκε να φέρει σε «διαχειροτονία» το ψήφισμα της Βουλής -πρόταση Καλλίξενου – Θηραμένη - Λυκίσκου που έλεγε να τεθούν δύο υδρίες για κάθε στρατηγό, η μια για την ενοχή, η άλλη για την αθωότητα. Οι πρυτάνεις απειλήθηκαν, όμως, από τον όχλο ότι θα κατηγορηθούν για εσχάτη προδοσία όπως και οι στρατηγοί και τρομοκρατημένοι απέσυραν την κλήση – επαγγελία τους. Εκτός βέβαια από τον υπέροχο Σωκράτη! Εκείνος είπε ότι δεν θα έκανε τίποτε παράνομο. Το αρχαίο κείμενο έχει ως εξής: «Λυκίσκου και τούτους τη αυτή ψήφω κρίνεσθαι ήπερ και τους στρατηγούς, εάν μη αφώσι την κλήσιν, επεθορύβησε πάλιν ο όχλος, και ηναγκάσθησαν αφιέναι τας κλήσεις. Των δε πρυτάνεων τινών ου φασκόντων προθήσειν την διαψήφισιν παρά τον νόμον, αύθις Καλλίξενος αναβάς κατηγόρει αυτών τα αυτά. Οι δε εβόων καλείν τους ου φάσκοντας. Οι δε πρυτάνεις φοβηθέντες ωμολόγουν πάντες προθήσειν πλην Σωκράτους του Σωφρονίσκου. Ούτος δε ούκ , έφη, αλλά ή κατά νόμον πάντα ποιήσειν» (Ξενοφών, Ελληνικά, βιβλίο 1, κεφ. 7.)
Μετά από λίγο καιρό οι Αθηναίοι μετάνιωσαν για την ιερόσυλη πράξη τους. Συνέλαβαν μάλιστα τους υπαίτιους της …εξαπάτησής των και τους φυλάκισαν. Ο Καλλίξενος, που είχε διαφύγει, επέστρεψε στην Αθήνα όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία το 403 π.Χ. (μετά την περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων). Εκεί πέθανε από την πείνα μισητός από όλους…