Εθνικός και Κοσμοπολίτης δημιουργός.
Στυλίστας του Μανιερισμού και πρόδρομος του Μοντερνισμού στην Ευρώπη
φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Ο ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτων Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είναι ο πιο δημοφιλής καλλιτέχνης της περιόδου που ονομάζουμε όψιμη Αναγέννηση (2ο μισό του 16ου αιώνα), με το στυλιστικά πρωτότυπο αφήγημα του Μανιερισμού να κυριαρχεί στο έργο του. Από τον 17ο αιώνα και εξής αρχίζει στην Ευρώπη μια νέα τεχνοτροπία: το Μπαρόκ. Για τον El Greco δεν έχουν σωθεί πολλά βιογραφικά στοιχεία. Αυτό οφείλεται σε τρεις λόγους: πρώτον, στο μεγάλο καλλιτεχνικό «προσκύνημα» που έκανε μέσω της Μεσογείου πριν βρει τον νέο του οίκο στο Τολέδο της Ισπανίας το 1577. Δεύτερον, στην αργή σε σχέση με την Ιταλία, εμφάνιση της καλλιτεχνικής γραμματείας στην Ισπανία. Τρίτον, στην απουσία –πριν τον Γκόγια- μιας Ισπανικής Σχολής Χαρακτικής που θα αναπαρήγαγε ως αντίτυπα τα έργα του Γκρέκο.
Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα είναι γνωστός με το υποκοριστικό El Greco που το απέκτησε με δέκα χρόνια παραμονής του στην Ιταλία, ενώ στην Ισπανία έζησε σχεδόν 40 χρόνια. Το αντίστοιχο ισπανικό προσωνύμιο θα ήταν El Griego. Ο ίδιος πάντως προτιμούσε το ελληνικό του όνομα και υπέγραφε πάντα τα έργα του με την υπογραφή «χειρ Δομηνίκου» υποδηλώνοντας έτσι την καταγωγή του. Στην Ισπανία τον αποκαλούσαν Dominico Greco.
Ο Δ. Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στον Χάνδακα (Ηράκλειο), πρωτεύουσα της Κρήτης. Η Κρήτη και η Κύπρος τότε ανήκαν στη Δημοκρατία της Βενετίας. Ο πατέρας του, Γεώργιος, ήταν φοροεισπράκτορας και έμπορας. Το ίδιο και ο μεγάλος αδελφός του Δομήνικου, ο Μανούσος. Δεν γνωρίζουμε κάτι για τη μητέρα του, ούτε για την πρώτη του Ελληνίδα γυναίκα. Ελάχιστα είναι γνωστά για τη δεύτερη Ισπανίδα σύζυγό του. Την εποχή αυτή η Μεσόγειος ενώνει τρεις διαφορετικούς κόσμους: την Λατινική Δύση, την Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή και το Ισλάμ. Όταν ο σουλτάνος Μοχάμεντ ΙΙ κυρίευσε την Κωνσταντινούπολη πολλοί ελληνορθόδοξοι αυτοεξορίστηκαν στη Βενετία. Οι πολιτιστικές και εμπορικές ανταλλαγές συνεχίζονταν… Έτσι από την εποχή της πρώιμης Αναγέννησης η πόλη των Δόγηδων είχε επιρροές από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η Βενετία τοποθετημένη ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Ισπανικό Βασίλειο διατηρούσε την ισχύ της με συμμαχίες.
Στην Κρήτη οι δυτικές και ανατολικές κουλτούρες επικάλυπταν τους διάφορους τομείς τέχνης. Η υβριδική λεγόμενη σχολή αγιογραφίας συνδύαζε τις Βυζαντινές με τις Δυτικές επιρροές, που έφθαναν στην μεγαλόνησο μέσω αντιτύπων. Τα εργαστήρια εικονογραφίας ανθούσαν κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Εκεί μαθήτευσε ο Γκρέκο και έγινε ο μαϊστρο σγουράφος (maestro ζωγράφος) Μένεγος Θεοτοκόπουλος. Το 1567 φιλοτέχνησε την «Κοίμηση της Θεοτόκου», έργο που βρίσκεται στον Καθεδρικό Ναό της Κοιμήσεως στην Ερμούπολη Σύρου. Ενώ ακολουθεί τα βυζαντινά πρότυπα συγχρόνως καινοτομεί εικονογραφικά τοποθετώντας σε πρώτο πλάνο τρία κηροπήγια. Στο μεσαίο ζωγραφίζει μια βάση με Καρυάτιδες και βάζει την υπογραφή του με ελληνικά γράμματα. Στην ίδια Κρητική περίοδο ανήκει το έργο του «Άγιος Λουκάς ζωγραφίζοντας Παρθένο και Τέκνο» (1560 – 1567, Αθήνα Μουσείο Μπενάκη). Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγίας ως Οδηγήτρια. Οι καλλιτέχνες παριστάνουν τον άγιο Λουκά ως ζωγράφο από την εποχή του τέλους της Εικονομαχίας (725 – 842) για να προσδώσουν κύρος και θεϊκή ευλογία στο έργο τους.
Ο Γκρέκο αποφάσισε να μετρήσει τις δυνάμεις του στην Γαληνοτάτη. Ταξιδεύοντας με πλοίο επί έναν μήνα έφτασε στη Βενετία μάλλον το καλοκαίρι του έτους 1567. Ένα γράμμα της 18ης Αυγούστου 1568 αναφέρεται σε μια σειρά σχεδίων που έκανε για τον Κρητικό χαρτογράφο Γεώργιο Σιδέρη, αλλιώς Καλαπόδα. Στην Βενετία φυσικά επηρεάστηκε από τους μεγάλους τοπικούς καλλιτέχνες, τους Τισιανό, Τιντορέτο, Bassano. Εδώ αρχίζει η μετάβαση από την μεταβυζαντινή αγιογραφία στην λατινικής τεχνοτροπίας ζωγραφική. Σημαντικό έργο του είναι το επονομαζόμενο «Τρίπτυχο της Modena». Πάτρωνας ήταν κάποιος λόγιος με κρητο-βενετική καταγωγή. Το Τρίπτυχο ανοιχτό απεικονίζει έξι σκηνές. Στην μπροστινή όψη, στο κέντρο, βλέπουμε τη Στέψη του Χριστιανού Ιππότη. Στα πλάγια, αριστερά, είναι η Προσκύνηση των Ποιμένων και δεξιά η Βάπτιση του Χριστού. Στην πίσω όψη απεικονίζεται το όρο Σινά με το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης (κέντρο), ο Ευαγγελισμός και ο Αδάμι και η Εύα στα πλαϊνά.
Στη Ρώμη ο Γκρέκο βρίσκεται στα 1570. Μαρτυρεί για αυτό η επιστολή του Giulio Clovio, Κροάτη μινιατουρίστα χειρογράφων και λόγιου, ο οποίος αναφέρει τον «giovane Candiotto discepolo di Titiano» στον πάτρωνα Alessandro Farnese ζητώντας του να παραχωρήσει ένα κατάλυμα για τον νέο ταλαντούχο Κρητικό στο Palazzo Farnese. Ως ευχαριστία για τη μεσολάβησή του, ο Γκρέκο κάνει το πορτραίτο του φίλου του Κλόβιο. Πρόκειται για το πιο πρώιμο σωζόμενο πορτραίτο του Γκρέκο. Ο εικονιζόμενος ποζάρει κρατώντας το πιο διάσημο έργο του, το «Βιβλίο των Ωρών» που διακόσμησε το 1546 για τον Αλέξανδρο Φαρνέζε. Από την εποχή στη Ρώμη έχουμε και την πρωτότυπη απόδοση ενός «κοινού» θέματος: «Αγόρι που φυσά για να ανάψει κερί» (El Soplon 1570’s) Ο Θεοτοκόπουλος απομόνωσε την ατομικότητα του παιδιού και το έφερε κοντά στον θεατή υπό χαμηλή οπτική γωνία, γνωστή ως sotto in su.
Από το 1577 και εξής ο Γκρέκο μεταναστεύει οριστικά στην Ισπανία, όπου βρίσκει μια νέα πατρίδα. Η εκτυφλωτική σύνθεση «Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού» έγινε στα 1577-1579 και βρίσκεται στον Καθεδρικό ναό στο Τολέδο. Ο Γκρέκο βρίσκεται να μεγαλουργεί στο περιβάλλον του βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππου ΙΙ στο περιβόητο χριστιανικό αρχιτεκτονικό site Escorial. Απαθανατίζει τον βασιλιά σε μια σύνθεση που ονομάζεται «Λατρεία του Ονόματος του Χριστού» μαζί με έναν Βενετό Δόγη και τον Don Juan της Αυστρίας που νίκησε τον τουρκικό στόλο στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571. Πρόκειται για αλληγορία της Ιεράς Συμμαχίας… Στο Μοναστήρι San Lorenzo de el Escorial υπάρχει η ελαιογραφία «Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου» (1580-1582) με τα χαρακτηριστικά του Μανιερισμού: επιμηκυμένες μορφές, μυστηριακή έκσταση, έντονες αντιθέσει φωτός και σκιάς. Στο προσκήνιο βλέπουμε τον άγιο Μαυρίκιο να συνομιλεί με ρητορικές χειρονομίες. Πρόκειται για το είδος της Sacra Conversazione. Πίσω βρίσκεται η σκηνή με το μαρτύριο της Θηβαϊκής Λεγέωνας (εξ Αιγύπτου ορμώμενης) και τον αποκεφαλισμό των στρατιωτών.
Στο Τολέδο πολλοί σήμερα επισκέπτονται την εκκλησία Santo Tome για να θαυμάσουν από κοντά ένα εξαίσιο έργο του El Greco. Πρόκειται για την ελαιογραφία «Η Ταφή του Κόμη Orgaz» (1586-1588). Εκεί, στην μακρινή Ισπανία το Κρητικόπουλο απέκτησε έναν γιο, τον Jorge Manuel (Γεώργιος Εμμανουήλ). Τον απαθανατίζει στην μεγαλεπήβολη σύνθεση του ομαδικού πορτραίτου που παριστάνει τον ενάρετο και γενναιόδωρο Κόμη να ανυψώνεται στο status των αγίων. Το οχτάχρονο αγοράκι παρουσιάζεται σε πρώτο πλάνο με ένα μαντήλι όπου ο Γκρέκο έγραψε 1578, μάλλον την ημερομηνία γέννησης του παιδιού. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης απαθανατίζεται στη μορφή που μας κοιτάει κατάματα σε πρώτο πλάνο. Μαζί του απαθανατίζονται πολλοί ευγενείς Ισπανοί εκείνης της εποχής να θρηνούν και να συμπάσχουν…