(Φωτ.: Ο Βλάντιμιρ Πούτιν, στην αρχή της δεύτερής του θητείας στη θέση του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, αναφέρει, μεταξύ άλλων, πως «...η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν το μεγαλύτερο γεωπολιτικό λάθος του αιώνα», θέλοντας να δείξει με αυτόν τον τρόπο πως ο στόχος του ήταν (και παραμένει) να καταστήσει τη Ρωσία ικανή να επαναδιεκδικήσει την περιφερειακή και διεθνή θέση που είχε κατά τις δεκαετίες του διπολισμού.)
Του Αλέξανδρου Δρίβα*
Από το 2008 και την επέμβαση στη Γεωργία, η Ρωσία ξεκίνησε να διεκδικεί ξανά τη θέση της στον κόσμο. Ο Βλάντιμιρ Πούτιν, στην αρχή της δεύτερής του θητείας στη θέση του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, αναφέρει, μεταξύ άλλων, πως «...η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν το μεγαλύτερο γεωπολιτικό λάθος του αιώνα», θέλοντας να δείξει με αυτόν τον τρόπο πως ο στόχος του ήταν (και παραμένει) να καταστήσει τη Ρωσία ικανή να επαναδιεκδικήσει την περιφερειακή και διεθνή θέση που είχε κατά τις δεκαετίες του διπολισμού. Το 2013, η κρίση στην Ουκρανία αναζωπυρώθηκε και δημιούργησε συνθήκες εξαιρετικά δυσάρεστες για τη Ρωσία, η οποία βλέπει την Ουκρανία ως τη χώρα που συνιστά το μαλακό της υπογάστριο και κορωνίδα για την ενεργειακή της πολιτική.
Το ρούβλι, η ρωσική εξωτερική πολιτική και οι υδρογονάνθρακες
Ο προσωρινός απεγκλωβισμός από την κατάσταση που ξεκίνησε να δημιουργείται από το 2012 στην Ουκρανία ήρθε με την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία.
Από εκεί και μετά, το μέλλον της Ουκρανίας έμοιαζε αβέβαιο και έτσι τα ενεργειακά σχέδια της Μόσχας, τα οποία εξαρτώνται από μια πολιτική κατάσταση που θα ευνοεί τη Μόσχα σε χώρες όπως είναι η Ουκρανία, όφειλαν να επαναπροσδιοριστούν. Τα σχέδια ενεργειακής τροφοδοσίας της Ευρώπης είναι ζωτικής σημασίας τόσο για την οικονομία της Ρωσίας, όσο και για την προβολή της πολιτικής της ισχύος σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Ο Turkish Stream ήταν ένα project που θα παρέκαμπτε την –εξαιρετικά ασταθή πλέον– Ουκρανία και θα μπορούσε να εφοδιάζει απρόσκοπτα την Ευρώπη με αέριο από τη Νότια Ευρώπη και σε συνδυασμό με τον NordStream να διατηρούσε (αν όχι μεγιστοποιούσε) την ευρωπαϊκή ενεργειακή εξάρτηση από τη Μόσχα. Το υψηλό του κόστος, καθώς και οι τεταμένες ρωσο-τουρκικές σχέσεις που ακολούθησαν μετά τις 24 Νοεμβρίου του 2015, καθιστούν πλέον την υλοποίηση του έργου, απίθανη.
Η άνευ προηγουμένου πτώση των τιμών των υδρογονανθράκων, σε συνδυασμό με τις κυρώσεις που υφίσταται από το σύνολο του δυτικού κόσμου η Ρωσία, έχει προκαλέσει την ξέφρενη πτώση του ρουβλιού, φτάνοντας τις προηγούμενες μέρες τα 85,39/$. Το ρούβλι είναι ουσιαστικά συνδεδεμένο με την εξαγωγή υδρογονανθράκων. Από τη στιγμή που η προσφορά υδρογονανθράκων έχει ξεπεράσει κατά πολύ τη ζήτηση, η ρωσική οικονομία αποκαλύπτει την ευάλωτη φύση της. Η υποχώρηση του ρουβλιού έναντι του δολαρίου έχει ουσιαστικά ξεκινήσει από το 2012. Το 2016 για τη Ρωσία δεν προμηνύεται εύκολο, καθώς υπολογίζεται πως το ΑΕΠ της θα συρρικνωθεί κατά 3,8%.
Η άσχημη διεθνής συγκυρία στην οποία λαμβάνει χώρα η πτώση του ρουβλιού και τα ρωσικά όπλα
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η προσφορά υδρογονανθράκων έχει ξεπεράσει κατά πολύ τη ζήτηση. Παρόλα αυτά, συμβαίνουν και άλλες διεθνείς εξελίξεις που καθιστούν τελικά το ρούβλι ευάλωτο. Οι ΗΠΑ, η Κίνα και ο Καναδάς στρέφουν το ενδιαφέρον τους προς τον σχιστόλιθο. Χωρίς να είναι σίγουρο, το 2035, υπολογίζεται πως οι ΗΠΑ θα καλύπτουν το 50% (περίπου) των ενεργειακών τους αναγκών από τον σχιστόλιθο. Παρά την οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 και είχε σαν αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγής λόγω της μείωσης των εξαγωγών μεγάλων εξαγωγικών δυνάμεων, χώρες που στηρίζουν την οικονομία τους καθ’ ολοκληρίαν στο πετρέλαιο, όπως η Σαουδική Αραβία, δεν μείωσαν την παραγωγή παρά τη χαμηλή ζήτηση για πετρέλαιο, προτιμώντας να κρατήσουν το μερίδιό τους στην αγορά. Είναι σαφές λοιπόν πως οι υδρογονάνθρακες σαν προϊόν χρησιμοποιούνται όχι μόνο με όρους προσφοράς και ζήτησης, αλλά υπακούουν και σε πολιτικές και, κυρίως, γεωπολιτικές επιταγές.
Η σταδιακή πτώση της ρωσικής οικονομίας, που διανύει το τέταρτο έτος της, αντιμετωπίζεται μέχρι τώρα από τις ρωσικές αρχές με τη χρήση των συναλλαγματικών αποθεμάτων και τη γενναία αύξηση των επιτοκίων (από 11,5% σε 17%), προκειμένου να αποφύγει τη φυγή κεφαλαίων, που θα ήταν η χαριστική βολή για τη ρωσική οικονομία.
Παράλληλα, η Ρωσία έχει άλλα τέσσερα όπλα στη φαρέτρα της προκειμένου να αντιμετωπίσει τις επικίνδυνες συνέπειες που επιφέρει στην οικονομία της ο συνδυασμός του δυτικών κυρώσεων λόγω Ουκρανίας και της πτώσης των τιμών των υδρογονανθράκων:
Το πρώτο είναι η τεχνολογία. Η Ρωσία διαθέτει τεχνολογία η οποία θα μπορούσε να εκσυγχρονίσει την οικονομία της. Το κόστος που θα χρειαστεί μια τέτοια μεταρρύθμιση αφορά το κατά πόσο θα αποφασίσουν οι ρωσικές αρχές να επενδύσουν σε υποδομές ώστε να μπορέσουν τα ρωσικά προϊόντα να γίνουν ανταγωνιστικά στη διεθνή αγορά. Η ρωσική οικονομία, αντιμετωπίζει την πρόκληση της οικονομικής της διαφοροποίησης, μια πρόκληση στην οποία φαίνεται να ανταποκρίθηκε πολύ καλύτερα η ιρανική οικονομία.
Το δεύτερο όπλο που διαθέτει η Ρωσία είναι το ότι μέχρι το 2035, όταν και περίπου υπολογίζεται ότι οι ΗΠΑ θα καλύπτουν το ½ των ενεργειακών τους αναγκών από σχιστόλιθο, η Ρωσία θα είναι ο βασικός προμηθευτής φυσικού αερίου της Ευρώπης. Ο Nord Stream και η επέκτασή του κάνει τις ρωσο-γερμανικές σχέσεις αρκετά στέρεες και καθιστά τον ευρωπαϊκό Νότο αμερικανικό χώρο.
Το τρίτο όπλο της Ρωσίας είναι η ενεργός παρουσία της στη Μέση Ανατολή. Από την 1η Οκτωβρίου, η Ρωσία βομβαρδίζει το Daesh από αέρος και έχει ήδη εξασφαλίσει λόγο για το μέλλον της Συρίας. Παράλληλα, σε περίπτωση που η δυτική πίεση αυξηθεί μέσω κυρώσεων και οι τιμές του πετρελαίου συνεχίσουν την κατρακύλα, η Ρωσία, μέσα από την άρση του εμπάργκο που συμφωνήθηκε για το Ιράν, θα προσπαθήσει να κάνει ακόμη πιο στενές τις σχέσεις της με την Τεχεράνη, η οποία πλέον υφίσταται κυρώσεις λόγω του βαλλιστικού της προγράμματος και πιθανόν να εμπλακεί στην έριδα μεταξύ Ιράν και Σαουδικής Αραβίας.
Τέταρτον, οι Ρώσοι πολίτες, οι οποίοι γίνονται ολοένα και φτωχότεροι λόγω της υποτίμησης του ρουβλιού, χάνοντας συνεχώς την αγοραστική τους δύναμη, δε φαίνεται προς το παρόν να χάνουν την εμπιστοσύνη τους στο πολιτικό προσωπικό της χώρας, παρά το γεγονός ότι το επίπεδο πληθωρισμού της Ρωσίας αγγίζει το 15% και ο στόχος της ρωσικής κεντρικής τράπεζας να τον μειώσει κατά 11%, φαντάζει για φέτος ουτοπικός.
Το αίσθημα περικύκλωσης της Ρωσίας μπορεί να προκαλέσει διεθνή αστάθεια
Η Ρωσία συγκαταλέγεται στις μεγάλες δυνάμεις της διεθνούς πολιτικής. Η τεράστια επικράτειά της αναγκάζει το εκάστοτε πολιτικό προσωπικό να υπερασπίζεται τα συμφέροντα της Μόσχας σε αρκετές υπό-περιφέρειες. Το αίσθημα περικύκλωσης, που μέχρι στιγμής η Μόσχα προσπαθεί να το αντιμετωπίσει με τους παραπάνω τρόπους, όσο αυξάνεται, τόσο η Ρωσία αναμένεται να γίνεται πιο επιθετική. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, όπως και η περιοχή της Ανατολικής Ασίας.
Μια Ρωσία η οποία θα θεωρήσει ότι περικυκλώνεται με στόχο τον οικονομικό της στραγγαλισμό είναι πολύ λίγο πιθανό να συμμορφωθεί προς τις υποδείξεις. Αυτό το ενδεχόμενο μπορεί να υποστηριχθεί από τη μελέτη των ρωσικών αντιδράσεων από το 2008 και μετά, όταν η Μόσχα θεωρεί ότι διακυβεύονται ζωτικά - υπαρξιακά συμφέροντα για την ίδια. Μια κατάρρευση της Ρωσίας, που αρκετοί οραματίζονται, θα μπορούσε να επιφέρει τεράστια διεθνή αστάθεια τόσο στην οικονομία, όσο και στην ασφάλεια. Το παράδειγμα της Κίνας είναι διαφωτιστικό για να αντιληφθούμε πως η κινεζική αστάθεια μπορεί να βλάψει τον δυτικό κόσμο μιας και ο σημερινός κόσμος της αλληλεξάρτησης μόνο επίπεδος δεν μπορεί να χαρακτηριστεί.
Η ρωσική οικονομία θα εξαρτηθεί από το αν θα ανέβουν οι τιμές του πετρελαίου, απ’ το κατά πόσο το Ιράν θα συμμετέχει και αυτό στην αύξηση της παγκόσμιας προσφοράς υδρογονανθράκων, από την εξέλιξη της σύγκρουσης Σαουδικής Αραβίας και Ιράν, από τη διάθεση της Κίνας να προχωρήσει σε περισσότερο στενές σχέσεις με τη Μόσχα και από το μέλλον των κυρώσεων της Δύσης που έχουν σε αυτήν επιβληθεί. Στον κόσμο της αυτοβοήθειας και των συσχετισμών ισχύος, η Ρωσία καλείται να διαφοροποιήσει την οικονομία της κάνοντάς την λιγότερο εξαρτημένη από τις τιμές των υδρογονανθράκων και αυτό πρέπει να θεωρείται πως είναι η μεγάλη πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η Ρωσία στα επόμενα χρόνια, μαζί με τον γεωπολιτικό ρόλο της σε Μέση Ανατολή και Κεντρική Ασία.
* Ο κ. Αλέξανδρος Δρίβας είναι Υποψήφιος Διδάκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Παν/μιο Πελοποννήσου - συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).