Βάσια
Ζαριφοπούλου • Νίκος Γεωργαντζάς
Μια
φορά κι έναν καιρό, λέει ένας περσικός
μύθος, τρεις πρίγκιπες του βασιλείου
της Serendip,
ενώ ταξίδευαν, ανακάλυψαν τα ίχνη από
τη διαδρομή μιας καμήλας. «Ο γηραιότερος
της παρέας παρατήρησε ότι η καμήλα μόνο
την αριστερή πλευρά της διαδρομής είχε
βοσκήσει, αφού το γρασίδι από την άλλη
πλευρά ήταν ανέπαφο.
Κατέληξε
στο συμπέρασμα ότι η καμήλα δεν έβλεπε
από το δεξί μάτι. Ο μεσήλικας της παρέας
παρατήρησε ότι στην αριστερή πλευρά
υπήρχαν κομμάτια μασημένου χόρτου, του
μεγέθους του δοντιού μιας καμήλας.
Έκρινε
ότι η καμήλα θα μπορούσε να έχει χάσει
ένα δόντι. Επειδή τα ίχνη από την πατημασιά
του ενός ποδιού της καμήλας ήταν πιο
αχνά στο έδαφος, ο νεότερος της παρέας
συμπέρανε ότι η καμήλα ήταν κουτσή».
Κάπως
έτσι την είδε ο ερευνητής της ιατρικής,
Pek
van
Andel.
Που εξηγεί, σε ένα παλαιό του άρθρο,
σχετικά με τα έξυπνα ρομπότ, ότι:
Η
serendipity
δεν είναι ένα συνώνυμο της τύχης
Από
τούτη την ιστορία προέρχεται ο
αγγλοσαξονικός όρος ‘serendipity’,
που δεν έχει μεταφραστεί σε άλλες
γλώσσες. Ο ορισμός του είναι: η δράση
που συνίσταται στην εύρεση κάποιου
πράγματος, που δεν είχε αρχικά
προγραμματιστεί από την έρευνα.
Ο
Pek
van
Andel
συνεργάστηκε με την διευθύντρια της
έρευνας των κοινωνικών επιστημών στο
CNRS,
Danièle
Bourcier,
και από κοινού επιχείρησαν να εξηγήσουν
το παράξενο φαινόμενο της serendipity,
όσον αυτό αφορά στους τομείς της
επιστήμης, της τεχνολογίας, της τέχνης
και του δικαίου. Το αποτέλεσμα είναι το
έργο τους: ‘Μαθήματα του απροσδόκητου’,
από τον εκδοτικό οίκο L’Act
Mem.
Η
serendipity
είναι ένα σύνθετο φαινόμενο. Οι δύο
συγγραφείς διακρίνουν τα διάφορα είδη
του.
Διαπιστώνουν
ότι είναι δύσκολο να εντοπιστούν οι
περιπτώσεις των αληθινών
serendipity,
στα ευρήματα των μυθευμάτων που περιφέρει
η λαϊκή κουλτούρα, όπως π.χ., το μήλο του
Νεύτωνα. Ακούγεται πάρα πολύ καλό για
να είναι αληθινό!
Φαίνεται
ότι ο Νεύτων εφηύρε το μύθευμα τούτο
κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Παρόμοια, ακολουθεί η αντιβίωση του
Flemming,
το ίδιο αρχέτυπο της τυχαίας ανακάλυψης;
Η
Bourcier
και ο van
Andel
εξηγούν πως και τούτη είναι μια περίπτωση
ψευδο-serendipity.
Ο Flemming
ήδη έψαχνε για αντιβακτηριακές ουσίες,
μόνο που τις βρήκε με απρόσμενο τρόπο.
Ενώ
η ανακάλυψη είναι αναμενομένη, μάλλον
η μέθοδός της είναι πρωτότυπη. Εάν θέλεις
ένα καλό παράδειγμα μιας αληθινής
serendipity,
τότε δες την ανακάλυψη της Αμερικής.
Είναι
κατ’ αρχήν σημαντικό να αποφευχθεί η
πολύ συχνή σύγχυση μεταξύ της serendipity
και του ‘τυχαίου’. Άλλωστε, το μύθευμα
μας παραπέμπει μάλλον στους προγόνους
του Σέρλοκ Χολμς, του οποίου οι μέθοδοι
ευρέως αναλύονται στο βιβλίο, παρά σε
ερευνητές που καθοδηγούνται αποκλειστικά
από την τύχη.
H
serendipity
αναδεικνύει την διορατικότητα και την
οξύνοια εκείνου που πέφτει πάνω της.
«Αν δεν είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι,
δεν μπορούμε να δούμε το γεγονός», εξηγεί
η Danièle
Bourcier.
«Όσο
περισσότερα γνωρίζουμε, όσο περισσότερο
εργαζόμαστε, όσο περισσότερο έχουμε
ένα όραμα, τόσο μεγαλύτερη είναι η
ευκαιρία να ανακαλύψουμε ένα λουλούδι
που έχει φυτρώσει σε ένα απίθανο σημείο»,
προσθέτει ο Pek
van
Andel.
Στο βιβλίο τους, οι δύο συγγραφείς
πολλαπλασιάζουν τις περιπτώσεις και
τα παραδείγματα, καθιστώντας το ένα
πολύ ευχάριστο και εύπεπτο βιβλίο,
ξεφεύγοντας από τις βαριά θεωρητικές
πραγματείες.
«Αυτή
ήταν η πρόθεσή μας», λέει η Danièle
Bourcier.
«Θελήσαμε να δώσουμε αξία στο ρόλο της
αφήγησης, ως κάτι μοναδικού.
Εάν
η αφήγηση είναι πάρα πολύ γενικευμένη,
τότε μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα, όμως
συγχρόνως είναι ξερή. Επεξεργαστήκαμε
τις αυθεντικές διηγήσεις των ατόμων,
βάσει των εμπειριών τους, είτε ήταν
επιστήμονες ή όχι. Δεν είναι η αλήθεια
που μας ενδιαφέρει, είναι αυτό που οι
άνθρωποι νομίζουν ότι είναι αλήθεια».
Οι
συγγραφείς δεν επιδιώκουν μία γραμμική
μόνον παράθεση ιστοριών. Οι θεωρητικές
τους εξηγήσεις για την serendipity
συνδέονται με ένα ελάχιστα γνωστό τρόπο
συλλογισμού: την ‘απαγωγή’.
Τα
περισσότερα κείμενα της επιστημολογίας
αναφέρουν κυρίως την ‘αφαίρεση’ και
την ‘επαγωγή’. Η αφαίρεση
είναι η άντληση όλων των συνεπειών από
ένα γνωστό κανόνα, που θεωρείται
αδιαμφισβήτητα πραγματικός.
Η
επαγωγή
είναι η αντίθετη προσέγγιση. Καταλήγει
σε συμπεράσματα αρχών ή κανόνων από μία
σειρά παρατηρήσεων.
Η
απαγωγή
επεξεργάζεται υποθέσεις που βασίζονται
σε γεγονότα, τα οποία προκαλούν έκπληξη.
Κατά τον Αμερικανό φιλόσοφο, Charles
Peirce,
η απαγωγή είναι μία διαδικασία, που με
εργαλείο την φαντασία καταλήγει στην
ερμηνεία μιας υπόθεσης εργασίας.
Είναι
η μόνη λογική διεργασία, η οποία εισάγει
μία νέα ιδέα. Κι αυτό επειδή η επαγωγή
καθορίζει μια αξία, ενώ η αφαίρεση μπορεί
μόνον να αποτρέψει τις αναπόφευκτες
συνέπειες μιας απλής υπόθεσης εργασίας.
Η
αφαίρεση αποδεικνύει ότι κάτι πρέπει
να είναι και η επαγωγή δείχνει ότι κάτι
λειτουργεί de
facto
ή εκ των πραγμάτων. Όμως η απαγωγή δείχνει
μόνον ότι αυτό θα ήταν δυνατόν.
«Η
απαγωγή είναι ο κατ’ εξοχήν συλλογισμός
της ιατρικής διάγνωσης ή της δικαστικής
έρευνας. Όταν ένας γιατρός προσπαθεί
να διαγνώσει μια ασθένεια, συλλογίζεται
και ερμηνεύει τα συμπτώματα ενός ασθενούς
μέσω της απαγωγής.
Ομοίως,
ένας ντετέκτιβ, ένας αστυνομικός, ένας
δικαστής που διερευνούν την υπόθεση
της οποίας έχουν επιληφθεί, συχνά
καταλήγουν στην εξαγωγή συμπερασμάτων,
που είναι απαγωγές». Τάδε έφη Charles
Peirce.
Η
κατανόηση του φαινομένου της serendipity
Η
serendipity
δεν περιορίζεται στην επιστήμη. Επηρεάζει
επίσης την κοινωνία, τους νόμους και
την τεχνολογία.
Στο
βιβλίο τους ‘Μαθήματα του απροσδόκητου’,
οι δύο συγγραφείς συχνά επανέρχονται
στο παράδειγμα της Rosa
Parks,
μιας μαύρης γυναίκας, που αρνούμενη να
καθίσει στο πίσω μέρος του λεωφορείου,
ήτοι στην θέση που προοριζόταν για τους
«έγχρωμους», όπως τους έλεγαν, αποτέλεσε
το έναυσμα για την κίνηση πολιτικών
δικαιωμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ένα μικρό γεγονός με ανυπολόγιστες
συνέπειες...
Όμως
δεν πρέπει να φαντάζεσαι ότι κι αυτό
πάλι αποτελεί σύμπτωση. «Η Rosa
Parks
ήταν μια πριγκίπισσα της Serendip»,
λέει ο van
Andel,
«επειδή
είχε πληροφορηθεί για τα πολιτικά
δικαιώματα!
Δέκα
χρόνια πριν είχε πραγματοποιήσει την
ίδια πράξη χωρίς να λάβει το ίδιο
αποτέλεσμα. Άλλωστε, ένα από τα μεγάλα
πλεονεκτήματα του res
publica
ή republic
ή καθεστώτος
δημοσίων επιχειρήσεων είναι
η ικανότητά του να ενσωματώνει την
serendipity».
«Η
ευαισθησία του καθεστώτος δημοσίων
επιχειρήσεων ή republic
συνοψίζεται
στην διαθεσιμότητά του να δέχεται το
άγνωστο, ήτοι, την νέα ερμηνεία, την νέα
πραγματικότητα, το νέο επιχείρημα...»,
γράφουν οι συντάκτες στο βιβλίο τους.
Αλλά βεβαίως δεν πρέπει να ξεχνάμε και
την αρνητική serendipity,
ήτοι τις δυσμενείς επιπτώσεις που
προκύπτουν ως αποτέλεσμα ακόμη και
ορθολογικών αποφάσεων.
Εξηγεί
η Danièle
Bourcier:
«π.χ., προτείνεται το ελάχιστο εισόδημα
νομίζοντας ότι θα αφορά σε 500.000 δικαιούχους.
Στην συνέχεια όμως, όταν αυτό θα πρέπει
να διανεμηθεί επί του πληθυσμού,
διαπιστώνεται ότι αφορά στο στο διπλάσιο
του πληθυσμού».
Πώς
να δαμάσει κανείς ένα τέτοιο φαινόμενο,
το οποίο εξ ορισμού διαφεύγει των μεθόδων
και δεν μπορεί να περιληφθεί σε εγχειρίδιο
με οδηγίες χρήσης; Δεν μπορούμε ασφαλώς
να καθοδηγήσουμε την serendipity,
αλλά τουλάχιστον μπορούμε να δημιουργήσουμε
πλαίσια, περιβάλλοντα, όπου είναι
πιθανότερο να εμφανισθεί. Αυτό το
ονομάζουμε «θεσμοθετημένη serendipity».
Πώς
να ενθαρρύνουμε την εμφάνιση της
serendipity;
Σύμφωνα
με τον Pek
van
Andel:
«Στις Κάτω Χώρες, υπάρχει μια παράδοση
μεταξύ των επιστημόνων: το απόγευμα της
Παρασκευής, έχουν την ελευθερία να
εκτελούν ‘προσωπικές έρευνες’. Κάθε
ερευνητής έχει επίσημα ένα πλαίσιο
ευελιξίας, χωρίς να χρειάζεται να
δικαιολογεί τις ενέργειές του».
«Σε
ορισμένα Ινστιτούτα για ανώτερες
μελέτες, φέρνουμε σε επαφή ερευνητές
από διάφορους επιστημονικούς κλάδους
και όχι ειδικούς επί συγκεκριμένου
αντικειμένου, και τους λέμε: “σκεφθείτε
λοιπόν!”, μέχρι να αλληλεπιδράσουν
μεταξύ τους. Τα Iνστιτούτα
αυτά στοχεύουν στην δημιουργία σχέσεων
μεταξύ των ανθρώπων και, πάνω απ’ όλα,
να δημιουργήσουν ένα αναβρασμό ή μία
ζύμωση καλλιεργειών, που μέσω αυτών
πιθανώς θα αναδυθεί ένα νέο παράδειγμα»,
λέει η Danièle
Bourcier,
η οποία βίωσε την εμπειρία:
σε
ένα Iνστιτούτο
που εξαρτάται από την Ακαδημία Επιστημών
της Ολλανδίας, αφού επέλεξαν ορισμένους
από τους φακέλους που κατατέθηκαν,
βρεθήκαμε 40 ερευνητές απομονωμένοι
στην άκρη της Βόρειας Θάλασσας. Μας
έδωσαν έξι μήνες και μας είπαν: “just
think”
ή “σκεφθείτε λοιπόν”. Για την Danièle
Bourcier:
«είναι ζήτημα διαχείρισης, αλλά και
προσωπικό ζήτημα, διότι αν δοθεί ελεύθερος
χρόνος σε ανθρώπους που δεν έχουν τίποτε
να βρουν, τότε δεν θα βρουν τίποτα.
Έτσι,
είναι ο συνδυασμός μιας πιο ευέλικτης
μορφής διαχείρισης, που δίνει την
αυτοπεποίθηση στους ανθρώπους, ότι
μπορούν να συνεχίσουν να κάνουν ό,τι
επιθυμούν και την ικανότητα σ’ αυτούς
που θεωρούν τον εαυτό τους άμεσα
συμμετέχοντα στον σχεδιασμό μιας
καινοτομίας ή μιας έρευνας. Θεωρούν
επίσης ότι αυτή είναι η ευκαιρία μιας
μοναδικής στιγμής που τους δίνεται για
να προχωρήσουν πιο πέρα ή δίπλα σε ό,τι
τους ζητήθηκε να κάνουν. Κάποια μορφή
δημιουργικής ανυπακοής».
Αλλά
τι γίνεται όταν αυτός ο χώρος και ο
ελεύθερος χρόνος δεν είναι διαθέσιμοι;
Συγκρουόμαστε τότε με το φαινόμενο της
λαθραίας ή παράνομης έρευνας, που
αποκαλύπτεται μόνον όταν δίνει απτά
αποτελέσματα.
Προφανώς,
δεν έχουν όλες οι κουλτούρες τόσο μεγάλη
ευκολία στο να παραδίδουν το πεδίο
ελεύθερο στους ερευνητές. «Αυτό που με
ενδιέφερε κατά την παραμονή μου στην
Ολλανδία», εξηγεί η Danièle
Bourcier,
«είναι αυτός ο τρόπος που δέχεται τους
καινοτόμους ερευνητές, που τους παρέχει
εμπιστοσύνη και περισσότερο χώρο. Είναι
πολύ πιο δύσκολο σε χώρες όπως η Γερμανία
ή η Γαλλία».
Αν
και οι κοινότητες μερικές φορές
δυσκολεύονται να εντάξουν στους κόλπους
τους την serendipity,
ίσως θα έπρεπε να διδάσκεται στα άτομα
από την πολύ νεαρή τους ηλικία, στο
σχολείο... «Στον τομέα της εκπαίδευσης
προτείναμε ότι θα πρέπει να ζητάμε από
τους μαθητές, αντί να απαντούν δίνοντας
μία λύση στην ερώτηση που τους θέτουμε,
να τους ενθαρρύνουμε να βρίσκουν κι
άλλες λύσεις. Και αυτές να έχουν την
ίδια αξία με αυτή που υποδεικνύεται από
τον δάσκαλο.
Γιατί
να μη διδάσκονται τα λάθη των ηρώων της
επιστήμης και της γνώσης και όλα όσα
βρήκαν μέσω της δοκιμής και του λάθους;».
«Πρότεινα
στις Κάτω Χώρες, ακόμη και στη Γαλλία,
να τεθούν σε πρακτική εργασία στοιχεία
που προκαλούν έκπληξη, χωρίς την
προειδοποίηση των μαθητών, για να δούμε
αν κάποιος τα παρατηρεί και τι κάνει με
αυτά. Μπορούμε μάλιστα μ’ αυτόν τον
τρόπο να ανακαλύψουμε νέα ταλέντα»,
λέει ο Pek
van
Andel.
«Τέλος»,
η Danièle
Bourcier
καταλήγει, «η δουλειά μας είναι μια
απάντηση στην αβεβαιότητα, στις γρήγορες
αλλαγές και στο απρόβλεπτο. Αλλά δείχνουμε
την θετική πλευρά.
Εμείς
λέμε: Μα γιατί ανησυχείτε; Η παγκόσμια
ιστορία επίσης γράφτηκε από απρόβλεπτα
γεγονότα. Πάντοτε έτσι είναι»!