Της Δήμητρας Ρετσινά – Φωτεινίδου
φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
«Ώσπερ γαρ τελειωθέν βέλτιστον των ζώων άνθρωπος εστί, ούτω και χωρισθέν νόμου και δίκης χείριστον πάντων» Αριστ. Πολιτικά Α.
Η ελευθερία να υποτάσσεται ο άνθρωπος στην εξουσία του νόμου, ηθικού και πολιτειακού, όχι από φόβο ή ελπίδα επιβράβευσης αλλά από την κατηγορική προσταγή του ηθικού νόμου και την πίστη στην αξία του δικαίου είναι κατάκτηση του πολιτισμένου ανθρώπου. Η πολιτική διαπαιδαγώγηση του Έθνους ή Γένους είχε ξεκινήσει με το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (18ος αι. –αιώνας των Φώτων) που παρότρυνε τον Έλληνα προς ενσυνείδητο αγώνα ενάντια στον κατακτητή αλλά και σε κάθε εγχώριο παράγοντα που νομιμοποιεί την εξουσία του! Αντιπροσωπευτικό κείμενο αυτής της ρητορικής είναι η ανυπόγραφη «Ελληνική Νομαρχία», που ορισμένοι μελετητές αποδίδουν στον Αδαμάντιο Κοραή.
Χωρίς να είναι πολύ μακριά από εμάς, τα πολιτικά και εθνικά ιδεώδη των διανοουμένων και επαναστατών του 18ου και 19ου αι. στον ευρωπαϊκό και ελληνικό κόσμο γίνονται επίκαιρα λόγω των παρόμοιων κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών. Στην νέα εποχή των Εθνοτήτων προτεραιότητα έχει το πατριωτικό αίσθημα και η πατρίδα εμπνέει αφοσίωση. Το έθνος είναι μια πολιτιστική και ηθική πραγματικότητα, ενώ το κράτος περισσότερο μια νομική πραγματικότητα. Από τον Διαφωτισμό αναδύθηκε αυτό που σήμερα λέγεται Κοινή Γνώμη που αμφισβητεί την κληρονομική (και ελέω media) ανωτερότητα των παραδοσιακών πολιτικών ηγετικών ομάδων (ελίτ). Δίπλα στους πυρήνες της πολιτικής εξουσίας οι διαφωτιστές συγγραφείς διαμορφώνουν τη δημόσια γνώμη.
Στις ελληνικές παροικίες και στον τυπικά ελλαδικό χώρο σχηματίζονται πυρήνες αντίστασης. Οι πρώτες ιχνηλατήσεις ελληνικής ανανεωτικής σκέψης αναδεικνύουν τους Μ. Ανθρακίτη, Δαμοδό, Κατήφορο και Ν. Μαυροκορδάτο ως τους πνευματικούς προδρόμους του Διαφωτισμού. Ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Θεοτόκης και ο Ζερζούλης απαρτίζουν τους επωνύμους εκπροσώπους της πρώτης συνειδητής γενεάς του. Η δεύτερη γενεά προέρχεται από τους μαθητές του Βούλγαρη: τον Ιώσηπο Μοισιόδακα και τον Χριστ. Παμπλέκη. Την ίδια εποχή έχουμε έναν σημαντικό εκπρόσωπο του Φαναριώτικου Διαφωτισμού: τον Δημήτριο Καταρτζή. Η τρίτη γενεά αναπτύσσεται σε όλο το εύρος του ελληνικού κόσμου και διακρίνεται σε τρεις κύκλους. Οι Γρηγόριος Κωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης, Ρήγας Βελεστινλής, Κ. Σταμάτης (μαθητές του Μοισιόδακα και του Καταρτζή) και άλλοι λόγιοι ανήκουν στον κύκλο των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Η ελληνική διανόηση της Βιέννης αποτελεί προέκταση αυτής της ομάδας. Στον κύκλο του Παρισιού ανήκει ο Αδαμάντιος Κοραής και στον κύκλο των λογίων των Ιωαννίνων ο Αθανάσιος Ψαλίδας.
Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 27 Απριλίου 1748. Ο πατέρας του Ιωάννης ήταν έμπορος καταγόμενος από τη Χίο. Επίσης είχε πολιτική δράση στη Χίο και στη Σμύρνη. Η μητέρα του Διαμαντή, η Θωμαίς Ρυσίου, καταγόταν από τον λόγιο Αδαμάντιο Ρύσιο, ο οποίος κληροδότησε τη σημαντική βιβλιοθήκη του στον εγγονό του. Από την πλευρά του πατέρα του σημειώνουμε το όνομα του ιατροφιλοσόφου Αντώνιου Κοραή, του μητροπολίτη Βελιγραδίου Σωφρόνιου, του ιερομόναχου και δασκάλου στη Χίο Κύριλλου και του ναυτικού ιππότη Κωνσταντίνου Κοραή. Ο Αδαμάντιος Κοραής διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, όπου δίδασκε ο Ιερόθεος Δενδρινός. Την εποχή εκείνη, με την αλληλοδιδακτική μέθοδο δίδαξε τα ελληνικά και διδάχθηκε τα λατινικά από τον Berhard Keun , πάστορα του ολλανδικού προξενείου Σμύρνης.
Ο Κοραής ασχολήθηκε με το εμπόριο (Άμστερνταμ) αλλά η κλίση του ήταν τα γράμματα. Έκανε λαμπρές σπουδές στη Γαλλία (Monpellier) και σπούδασε ιατρική, φιλοσοφία, ξένες γλώσσες. Στο Παρίσι ασχολήθηκε με μεταφράσεις και εκδόσεις έργων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Από το 1800 συστηματικά εκδίδει πολλούς τόμους αρχαίων κειμένων με τη βοήθεια της χορηγίας των αδελφών Ζωσιμά. Το μεταφραστικό, πρωτότυπο και εκδοτικό έργο του (σύνολο 66 τόμοι) περιλαμβάνει την «Ελληνική Βιβλιοθήκη» (17 τόμοι) και τα «Πάρεργα» (9 τόμοι). Ο Κοραής είναι από τους σημαντικότερους φιλολόγους της Ευρώπης. Μετέφρασε επίσης έργα χριστιανικά: την «Ορθόδοξη Διδασκαλία» του μητροπολίτη Μόσχας Πλάτωνος κ.ά. Έγραψε τα εγερτήρια τραγούδια «Άσμα Πολεμιστήριον», «Σάλπισμα Πολεμιστήριον», το πολιτικό κείμενο «Αδελφική Διδασκαλία» κ.ά. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός του Κοραή έχει ως προϋπόθεση την πνευματική αναγέννηση. Το 1811 συμμετείχε στον κύκλο των διανοουμένων που ίδρυσαν το φιλολογικό περιοδικό «Λόγιος Ερμής», αρθρογραφώντας για το γλωσσικό ζήτημα. Σημαντικές για εμάς τους σύγχρονους Έλληνες είναι οι ατόφιες φιλοσοφικές, εθνικές και πολιτικές απόψεις του Κοραή, όπως τις καταγράφει στους προλόγους των εκδόσεών του, στα «Προλεγόμενα».
Το 1826 ο Κοραής επιμελείται την έκδοση τριών έργων Στωικής φιλοσοφίας. Το «Εγχειρίδιον» του Επίκτητου, τον Πίνακα του Κέβητος και τον Ύμνο του Κλεάνθη. Η στωική φιλοσοφία εμπνέει τον Κοραή γιατί έχει παιδαγωγική αξία. Ως φορέας αγωγής και παιδείας του Ελληνισμού, επεδίωκε να γίνουν οι νέοι ενάρετοι και καλοί πολίτες, στήριγμα της κοινωνίας, του έθνους και του κράτους σε μια εποχή που χαρακτηριζόταν από κρίση αξιών και αναζωπύρωση παθών. Η περί «απαθείας» διδασκαλία των Στωικών άσκησε γοητεία σε εποχές που επικρατούσαν τα άγρια πάθη της φιληδονίας, πλεονεξίας, φιλαργυρίας, φιλαρχίας και διχόνοιας. Όταν μιλούμε να Απάθεια εννοούμε Μετριοπάθεια, δηλαδή αντιμετώπιση όλων των ευτυχιών και δυστυχιών της ζωής με αρετή και σύνεση. Σοφός για τους Στωικούς είναι μόνο ο ενάρετος. «Ενάρετος πολύ τοις Στωικοίς κυκλείται τ’ούνομα, ουκ όν αρχαίον».
Η παιδαγωγούσα αξία της στωικής ηθικής πέρασε και στη χριστιανική διδασκαλία. (Είναι γνωστό ότι ο Απόστολος Παύλος είχε ελληνική φιλοσοφική παιδεία και είχε ενστερνιστεί τις θέσεις των Στωικών). Οπαδός του Ορθού Λόγου, ο Κοραής, ενδιαφέρεται για το κομμάτι εκείνο της φιλοσοφίας και της ορθοδοξίας που θα βγάλει τον Γραικό από το σκότος της δεισιδαιμονίας και της διαφθοράς και θα του εμφυτεύσει στην ψυχή τον «έμπεδον νου», νου στηριγμένο στην δικαιοσύνη αμετακινήτως με αληθινή παιδεία και όχι ψευδοπαιδεία. Όπως …προφητικά λέει ο ίδιος: «Η φαυλότητα και η δεισιδαιμονία είναι άσπονδος εχθρός της θρησκείας και του ονόματος των Γραικών και πιστός δούλος των Οθωμανών και πάντων των παρόντων και μελλόντων τυράννων…»
Στηλιτεύοντας τους άρχοντες της εποχής του ο Κοραής γράφει: «Από τους πολιτευομένους σήμερον εις αυτήν, άλλοι έδειξαν παντελή αδυναμία να συνεργήσωσι εις την αναμόρφωσιν του Γένους και άλλοι μεταχειρίζονται τη δύναμιν ως την εμεταχειρίσθησαν οι παλαιοί αλιτήριοι δημαγωγοί των Ελλήνων. Αι προς αλλήλους των σημερινών δημαγωγών διχόνοιαι ολίγον έλειψε να δουλώσωσι και δεύτερον την Ελλάδα, δουλείαν ασυγκρίτως ολεθριωτέραν της πρώτης. Εις τούτο μόνον ομονοούν, πώς να φυλάξωσι την ολίγην προς τον λαόν υπεροχήν, όση εσυγχώρει εις αυτούς ο τύραννος, αναγκαζόμενος από την κοινή των τυράννων χρεία να έχει υπαλλήλους μικρούς τυραννίσκους. Δια την φυλακή της τόσο ανόμου ταύτης υπεροχής, ήθελαν μετά χαράς υποτάξειν τους Ελληνας και δεύτερον εις τον τύραννον, αν επίστευαν, ότι δεν έμελλε να σφάξει πρώτους αυτούς… Άλλη εις αυτούς ελπίς δεν έμεινε παρά να την υποτάξουν σε κανένα χριστιανό ηγεμόνα. Και τούτο σπουδάζουν να κάνουν κάποιοι χωρίς την γνώμη του Έθνους».
Ο Κοραής παρομοιάζει τις …μαγείες των διεφθαρμένων πολιτικών με τα μάγια της Κίρκης: «Οι νέοι ούτοι μάγοι δεν αλλάζουν μόνο την έξω μορφή των ανθρώπων σε μορφή χοίρων, αλλά και την ψυχή σε ελεεινή μεταμόρφωση χοίρου. Ποιός δεν είδε ή δεν άκουσε τέτοιους ανθρωπόμορφους χοίρους, οι οποίοι προκρίνουν να κυλιούνται στον βόρβορον ως χοίροι, παρά να καταπαύσουν τις μαγείες των εχθρών της πατρίδας των;»
Στα Προλεγόμενα (1823) στο έργο του Τζεζάρε Μπεκαρία «Περί Αδικημάτων και Ποινών» ο Κοραής καλεί όλους τους Ελληνες, πλούσιους και φτωχούς, να ενωθούν: « Ενωθείτε και εσείς με τους ζηλωτές του γένους, τους Ευεργέτες, για το όνομα και την αγάπη της κοινής ημών Πατρίδος και συνεισφέρετε καθείς το κατά δύναμιν επειδή η Πατρίς, ευρισκομένη εις δυστυχία, δεν έχει ακόμη δημόσιο θησαυρό… Αν δεν σας κινεί εις συμπάθεια ή εντροπή η γύμνωσις της Πατρίδος ας σας κινήσει η πρόνοια των ιδίων τέκνων…»