Στις πέντε το πρωί της προηγούμενης Τρίτης: τα Σκόπια έχουν για ακόμη φορά κλείσει τα σύνορά τους, και λίγες ώρες αργότερα ξεσπά το χάος. Η ελληνική αστυνομία έχει σταματήσει οκτώ λεωφορεία με 4.000 πρόσφυγες 20 χιλιόμετρα από τα σύνορα και τώρα περιμένουν στον χώρο στάθμευσης βενζινάδικου. Οι οδηγοί των λεωφορείων λογομαχούν, οι πρόσφυγες σπρώχνονται στον παραγεμισμένο χώρο και οι καταβεβλημένοι αξιωματικοί της αστυνομίας φωνάζουν διαταγές. «Μακεδονία, Μακεδονία» φωνάζει ο κόσμος που περιμένει, «ανοίξτε τα σύνορα!».
Όμως σήμερα τα σύνορα παραμένουν κλειστά για τους περισσότερος. Εάν ήταν στο χέρι των Βρυξελλών ή των γερμανών, θα παρέμεναν έτσι – δηλαδή για οποιονδήποτε δεν προέρχεται από τη Συρία, το Ιράκ και το Αφγανιστάν. Από τα μέσα του Νοεμβρίου, τα Σκόπια έχουν εντείνει τους συνοριακούς ελέγχους τους και όποιος δεν προέρχεται από αυτές τις τρεις χώρες δε γίνεται δεκτός. Τώρα, το όνειρο πολλών ανθρώπων για την Ευρώπη έχουν φτάσει στο τέλος τους στην Ιδωμένη.
Αυτό επειδή έχει γίνει προσφάτως ξεκάθαρο πως η Τουρκία είναι ανίκανη και απρόθυμη να σταματήσει τη ροή των προσφύγων. Ως αποτέλεσμα, η ΕΕ βασίζεται στα Σκόπια, με ένα σχέδιο που έχει τη στήριξη του προέδρου της Ευρωπαϊκής Κομισιόν Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ.
Πέρυσι, η πλειοψηφία των 850.000 προσφύγων που ταξίδεψαν κατά μήκος του βαλκανικού διαδρόμου πέρασαν μέσα από τα Σκόπια. Εάν επικρατήσει η επιθυμία των αρχών, αυτό θα σταματήσει. «Τα Σκόπια είναι η δεύτερη αμυντική γραμμή μας» είπε υψηλόβαθμος αξιωματούχος της ΕΕ. Μια ομάδα κρατών της ΕΕ έχουν εγκρίνει την αποστολή 82 αξιωματικών στα Σκόπια με στόχο να βελτιώσουν τη φύλαξη των συνόρων. Αναμένεται να ακολουθήσει και οικονομική στήριξη.
Εάν τα Σκόπια μειώσουν τον αριθμό των ανθρώπων που επιτρέπουν να μπουν στη χώρα, θα μειώσει την πίεση στη Γερμανία και την Αυστρία. Επίσης, αυτό θα σημαίνει πως περισσότεροι άνθρωποι θα μείνουν στην Ελλάδα – και, ελπίζουν οι Βρυξέλλες, θα πιέσουν την Ελλάδα περισσότερο να βελτιώσει τη φύλαξη των συνόρων της.
Η Ιδωμένη αποτελεί παράδειγμα προς μελέτη για το τι θα γινόταν εάν η Ευρώπη έκλεινε τα σύνορά της και έκοβε τον βαλκανικό διάδρομο, την πορεία που ακολουθούν οι περισσότεροι μετανάστες κατευθυνόμενοι προς τη Γερμανία και την υπόλοιπη Ευρώπη. Το αποτέλεσμα θα ήταν ο μαζικός συνωστισμός εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα.
Και αυτή είναι μια χώρα σε βαθιά ύφεση, και όπου κάθε τέταρτος πολίτης είναι άνεργος. Είναι η χώρα όπου οι οργισμένοι αγρότες, δάσκαλοι, γιατροί, δικηγόροι, οδηγοί ταξί και ναυτικοί – όλοι στην πραγματικότητα – αντιτίθενται στα μέτρα λιτότητας της κυβέρνησης. Και είναι μια χώρα που κινδυνεύει μια ακόμη φορά να βρεθεί στην επόμενη μεγάλη πολιτική κρίση.
Όταν τα Σκόπια κλείνουν τα σύνορά τους έστω και για λίγες ώρες, χιλιάδες ανθρώπων συσσωρεύονται: μεταξύ αυτών παιδιά, μεγάλοι άνθρωποι, έγκυες γυναίκες, ασθενείς. Μπορεί να υπάρχει κέντρο υποδοχής, με σκηνές, κουβέρτες και τουαλέτες, ακριβώς δίπλα στον φράχτη των συνόρων και χώρο για 1.200 ανθρώπους, όμως όταν είναι γεμάτο, οι περισσότεροι περνούν τις νύχτες έξω, συχνά επί μέρες.
Την ίδια στιγμή, χιλιάδες ανθρώπων φτάνουν στα ελληνικά νησιά καθημερινά – περισσότεροι από 67.000 μόνο τον Ιανουάριο. Και σύμφωνα με την UNICEF, περισσότερο από το ένα τρίτο των αφίξεων είναι ανήλικοι. Σχεδόν τα δύο τρίτα των ανθρώπων που διασχίζουν τα σύνορα των Σκοπίων είναι γυναίκες και παιδιά. Επιχειρούν το επικίνδυνο πέρασμα μέσα στον χειμώνα, φοβούμενοι πως η διαδρομή προς τα βόρεια θα κλείσει σύντομα. Περίπου 400 άνθρωποι έχουν ήδη πνιγεί φέτος, μεταξύ αυτών πολλά παιδιά. Προς το παρόν, το επικείμενο κλείσιμο των συνόρων περισσότερο τους ενθαρρύνει παρά τους απωθεί.
Ο Μουκτάρ από τη Χεράτ του Αφγανιστάν σκοπεύει να περιμένει στα σύνορα μέχρι να ξανανοίξουν, όσο κι αν χρειαστεί. Είναι 18 ετών και ταξιδεύει μόνος του. Διέφυγε από τη φτώχια και την απελπισία στη χώρα του και σχεδόν πνίγηκε λίγο προτού φτάσει στις ακτές της Χίου, είπε, όμως η ελληνικό ακτοφυλακή τον έσωσε. Όπως σχεδόν και όλοι οι υπόλοιποι εδώ, θέλει να πάει στη Γερμανία, «τη μόνη χώρα όπου οι πρόσφυγες λαμβάνουν βοήθεια». Να κάνει αίτηση ασύλου στην Ελλάδα; Ο Μουκτάρ γελάει. «Η Ελλάδα είναι σαν το Αφγανιστάν, δεν υπάρχει τίποτα εδώ για τους πρόσφυγες.»
Ο Μουκτάρ έχει το σωστό διαβατήριο και πιθανώς θα του επιτραπεί τελικά να περάσει. Τι γίνεται, ωστόσο, με αυτούς που δεν μπορούν να συνεχίσουν το ταξίδι τους; Τι σημαίνει για την Ελλάδα εάν η Ευρώπη τραβάει εδώ τη «δεύτερη αμυντική γραμμή» της;
Πολλοί θα προσπαθήσουν να μπουν στην Ευρώπη έτσι κι αλλιώς, παράνομα μέσω των συνόρων των Σκοπίων, με τη βοήθεια πλαστών εγγράφων ή ακολουθώντας νέες διαδρομές μέσω Αλβανίας και Κροατίας – ή με πλοίο προς την Ιταλία. Όμως όλοι οι υπόλοιποι παγιδεύονται στην Ελλάδα.
Αυτό παρά το γεγονός πως μετά το 2011, η Γερμανία έχει αρνηθεί να επιστρέφει πρόσφυγες στην Ελλάδα, όπως επιβάλει η Συνθήκη του Δουβλίνου, για λόγους ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το γερμανικό υπουργείο Εσωτερικών μόλις παρέτεινε την παύση των απελάσεων μέχρι τον Ιούνιο. Σύμφωνα με έκθεση του GemeinsamesAnalyse- undStrategiezentrumillegaleMigration (Ενιαίου Κέντρου Ανάλυσης και Στρατηγικής για την Παράνομη Μετανάστευση), πολλοί πρόσφυγες στην Ελλάδα ζουν στους δρόμους, ακόμη και τα παιδιά, και οι νεοναζί περιοδικά τους κυνηγούν. Οι συνθήκες για πολλούς πρόσφυγες στην Ελλάδα περιγράφονται από τις γερμανικές αρχές ως «απάνθρωπες». Και παρ’ όλα αυτά, η χώρα πιθανώς να μετατραπεί σε έναν γιγαντιαίο προσφυγικό καταυλισμό.
Σύμφωνα με ένα εμπιστευτικό υπόμνημα από το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών, ένας συνωστισμός προσφύγων θα «οδηγήσει αναπόφευκτα σε ανεξέλεγκτες ανθρωπιστικές συνθήκες και προβλήματα ασφαλείας μέσα σε λίγες ημέρες». Ο ερευνητής μετανάστευσης Φρανκ Ντιβέλ από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης προειδοποιεί πως κάτι τέτοιο θα οδηγήσει σε «σενάρια αποκαλύψεως»: η Ελλάδα θα καταρρεύσει μέσα σε λίγες εβδομάδες, θεωρεί.
Οι αξιωματούχοι στις Βρυξέλλες φαίνονται να το γνωρίζουν αυτό, και για αυτόν τον λόγο προσπαθούν να εξισορροπήσουν το μερικό κλείσιμο των συνόρων, την επιβολή καλύτερων ελέγχων στην Ελλάδα και τη δημόσια επίπληξη της Αθήνας.
Σε μια εμπιστευτική, αλλά πιθανώς όχι εντελώς τυχαία διαρρεύσασα έκθεση, η Κομισιόν της ΕΕ περιγράφει τα ευρήματα των επιθεωρητών της στη Χίο και τη Σάμο και στα ηπειρωτικά σύνορα με την Τουρκία τον Νοέμβριο. Το συμπέρασμά τους: η Ελλάδα έχει «παραμελήσει σημαντικά» την ευθύνη της να ελέγχει τα εξωτερικά της σύνορα.
Η λίστα των ελλείψεων, σύμφωνα με την έκθεση, είναι μεγάλη: η καταγραφή των προσφύγων δε λειτουργεί επειδή δεν υπάρχουν μηχανήματα για τη συλλογή δακτυλικών αποτυπωμάτων και το Internet μερικές φορές σταματά να δουλεύει, δεν υπάρχουν αρκετοί αξιωματικού, υπάρχουν ελάχιστα πλοία για τη περιφρούρηση των ακτών, τα διαβατήρια δε συγκρίνονται με τις βάσεις δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων αυτών της Interpol.
«Ο μεγαλύτερος ένοχος δεν είναι η Ελλάδα» υποστηρίζει ο Ιωάννης Μουζάλας, ο έλληνας υπουργός για τη μεταναστευτική πολιτική. Παραδέχεται πως η καταγραφή στα αρχικά κέντρα υποδοχής, γνωστά ως hotspots, προχωρούν αργά και πως το πρόγραμμα έχει μείνει πίσω. Όμως υποστηρίζει πως η έκθεση της ΕΕ είναι υπερβολική και πως, σε κάθε περίπτωση, είναι πλέον ξεπερασμένη. Επιπλέον, επισημαίνει, η ΕΕ έχει στείλει μόλις 800 από τους 1.800 αξιωματικούς της Frontex που ζήτησε η Ελλάδα, και η οικονομική βοήθεια για την αγορά μηχανημάτων ανάγνωσης δακτυλικών αποτυπωμάτων έφτασε μόλις την προηγούμενη εβδομάδα. Υποστηρίζει πως οι καθυστερήσεις είναι μια «βολική δικαιολογία» για την ΕΕ.
Ο Μουζάλας είναι οργισμένος πως η Ελλάδα διαπομπεύεται τη στιγμή που ο πιο σημαντικός μηχανισμός για τη λύση του προβλήματος δεν εφαρμόζεται: τα ποσοστά κατανομής. Το περασμένο φθινόπωρο, οι ευρωπαίοι ηγέτες συμφώνησαν να μοιραστούν 66.400 πρόσφυγες από την Ελλάδα. Προς το παρόν, εννέα χώρες έχουν προσφέρει μόλις 305 θέσεις. Μόλις 157 άνθρωποι έχουν μεταφερθεί, 10 μόνο στη Γερμανία. «Αντί να κατσαδιάζουμε την Ελλάδα, θα ήταν πιο παραγωγικό να γίνει κάτι με αυτά τα κράτη που σαμποτάρουν τη συμφωνία μετεγκατάστασης» λέει ο Μουζάλας.
Ο Ντιβέλ επίσης θεωρεί τις κατηγορίες της ΕΕ «εξαιρετικά άδικες, κυνικές και αισχρές». Έχει και ο ίδιος πραγματοποιήσει έρευνες σε Ελλάδα και Τουρκία – και έχει καταλήξει στο συμπέρασμα πως είναι αδύνατον η Αθήνα να σταματήσει τη μετανάστευση προς την Ευρώπη, ή έστω να την καθυστερήσει, από μόνη της. «Χρειάζονται τα κράτη-μέλη της ΕΕ. Χρειάζεται να βρουν έναν τρόπο να κατανείμουν με δίκαιο τρόπο τους αιτούντες ασύλου σε όλη την Ευρώπη» είπε ο Ντιβέλ. Η κριτική των Βρυξελλών, υποστηρίζει, είναι ένα «φτηνό κόλπο», για να στρέψει την προσοχή από την αποτυχία των κρατών της ΕΕ στην προσφυγική κρίση.
Μια εμπιστευτική έκθεση από τη διοίκηση του γερμανικού κοινοβουλίου από τις 29 Ιανουαρίου επίσης δείχνει πως το πρόγραμμα ανακατανομής της ΕΕ κινδυνεύει να καταρρεύσει λόγω της έλλειψης προθυμίας από τα κράτη-μέλη να υποδεχτούν πρόσφυγες.
Η κριτική στην Ελλάδα φαίνεται επίσης άδικη επειδή ο διεθνής νόμος θέτει ως παράνομη την απλή επιστροφή προσφύγων στην Τουρκία. Στο παρελθόν, οι έλληνες έχουν κατηγορηθεί για απώθηση βαρκών με πρόσφυγες, και η κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα έχει σταματήσει αυτές τις απωθήσεις. Τώρα δέχεται κριτική για το αντίθετο. Η γερμανική κυβέρνηση γνωρίζει αυτό το δίλημμα: σύμφωνα με εσωτερική αναφορά από τον επίτροπο των hotspots της γερμανικής κυβέρνησης από τον Δεκέμβριο, η Τουρκία είναι «κεντρικός παίκτης στη μείωση» των αριθμών των προσφύγων. «Οι έλληνες μπορούν μόνο να διασώσουν τους πρόσφυγες, όχι να σταματήσουν τους λαθρεμπόρους.»
Για αυτόν τον λόγο, η ολλανδική κυβέρνηση έχει πιέσει για ένα σχέδιο όπου οι πρόσφυγες θα μπορούν να στέλνονται απευθείας από τα ελληνικά νησιά με πλοία στην Τουρκία. Σε αντάλλαγμα, τα κράτη-μέλη της ΕΕ θα πρέπει να είναι πρόθυμα να δέχονται 250.000 πρόσφυγες κάθε χρόνο από την Τουρκία. Όμως αυτό δεν είναι ρεαλιστικό όσο η πανευρωπαϊκή κατανομή δε λειτουργεί.
Σε κάθε περίπτωση, η πρόταση είναι προβληματική νομικά για δύο λόγους: πρώτον, ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ ορίζει πως οι αιτήσεις ασύλου θα πρέπει να αξιολογούνται ξεχωριστά. Και παρ’ ότι η Ελλάδα μόλις προκήρυξε την Τουρκία ως «ασφαλή τρίτη χώρα» στην οποία μπορούν να αποσταλούν οι πρόσφυγες, οι μαζικές επιστροφές δεν είναι πολύ πιθανές, θεωρεί ο Ντιβέλ.
Αναρωτιέται, «γιατί να λειτουργήσει ο Ερντογάν ως πορτιέρης της Ευρώπης;». Το υπόμνημα της Ευρωπαϊκής Κομισιόν υπάρχει κατά συνέπεια για να δικαιολογήσει την επερχόμενη επέκταση των προσωρινών συνοριακών ελέγχων, όπως αυτοί που έχουν εισαχθεί στη Γερμανία και την Αυστρία. Σύμφωνα με τον συνοριακό κώδικα Σένγκεν, πρέπει να υπάρχει έλλειψη επιτήρησης των εξωτερικών συνόρων για να επιτραπεί το κλείσιμο των εσωτερικών συνόρων. Ο τελικός στόχος είναι να σωθεί το Σένγκεν: το τέλος της ελεύθερης μετακίνησης αγαθών και ανθρώπων θα ήταν ιδιαίτερα επιζήμιο για τη Γερμανία και τις βορειότερες χώρες.
Ο Μουζάλας, ο έλληνας υπουργός για τη μεταναστευτική πολιτική, επίσης θεωρεί πως οι απειλές της Βρυξέλλες για διωγμό της χώρας από τη ζώνη Σένγκεν δεν είναι τίποτα περισσότερο από εκφοβισμός και, νομικά μιλώντας, ανοησίες. Σε κάθε περίπτωση, «ότι κι αν συμβεί με το Σένγκεν, η ροή των μεταναστών δε θα επηρεαστεί».
Φοβάται πολύ περισσότερο πως οι χώρες του βαλκανικού διαδρόμου θα κλείσουν τα δικά τους σύνορα – μέχρι τα βόρεια. Για αυτόν τον λόγο, εναποθέτει τις ελπίδες του στην πιο μισητή γυναίκα στην πατρίδα του: τη γερμανίδα καγκελάριο. «Η Άνγκελα Μέρκελ είναι υπό πίεση, και συνεπώς φοβάμαι πως κάποια στιγμή τα γερμανικά σύνορα θα κλείσουν.» Και στη συνέχεια προσθέτει κάτι που είναι εξαιρετικά ασυνήθιστο για έλληνα. «Η Γερμανία είναι αυτή τη στιγμή η φωνή της λογικής στην Ευρώπη.»
Για να αποφύγει να δώσει λόγο στους ευρωπαίους να κλείσουν τα σύνορά τους, ο Τσίπρας έχει ορίσει πως, μέχρι τα μισά του Φεβρουαρίου, και τα πέντε hotspots και δύο νέα κέντρα υποδοχής θα είναι σε πλήρη λειτουργία. Για να γίνει αυτό εγκαίρως, έχει αναθέσει το έργο στον στρατό. Ένα από τα κέντρα υποδοχής θα χτιστεί δυτικά της Θεσσαλονίκης, στη Στρατιωτική Βάση 1090. Μια πόλη φάντασμα, με στρατώνες χωρίς σκεπές, σκεπασμένη με σκουπίδια και αγριόχορτα, ενώ τα μόνα ζωντανά πλάσμα είναι μερικοί σκύλοι φύλακες. Σε λιγότερο από δύο εβδομάδες, 4.000 θα πρέπει να στεγαστούν εκεί.
Ο δήμος Δέλτα, όπου βρίσκεται η στρατιωτική βάση, είναι φτωχός, γεμάτος εμπόρους ναρκωτικών και εγκληματίες. «Η κυβέρνηση δε μας ρώτησε καν από πριν» διαμαρτυρήθηκε ο δήμαρχος του Δέλτα, Μίμης Φωτόπουλος. «Οι άνθρωποι εδώ δεν ανησυχούν τόσο για τους ίδιους τους πρόσφυγες» λέει. «Ανησυχούν επειδή δεν εμπιστεύονται την κυβέρνηση για να επιβάλει τον νόμο και την τάξη. Και δεν εμπιστεύονται και την Ευρώπη, που δείχνει να ξεφορτώνεται τα προβλήματά της στην Ελλάδα.»
Μόνο σε ένα ζήτημα είναι αισιόδοξοι οι κάτοικοι του Δέλτα: θεωρούν πως είναι τελείως απίθανο η στρατιωτική βάση να είναι έτοιμη για να στεγάσει τους πρόσφυγες σε δύο εβδομάδες.