Επιτυχημένος, όμορφος, σίγουρος για τον εαυτό του. Ο κυβερνήτης van Zanten πρωταγωνίστησε στις διαφημίσεις της KLM, αλλά και στη μεγαλύτερη τραγωδία στα αεροπορικά χρονικά
Χρήστος Αργύρης
Κυριακή, 27 Μαρτίου 1977: Οι επιβάτες της πτήσης 4805 της KLM που πλησιάζει στα Κανάρια Νησιά έχουν κάθε λόγο να χαίρονται. Αφήνουν πίσω τους το μουντό Άμστερνταμ και ετοιμάζονται να προσγειωθούν στη Λας Πάλμας που, για τους περισσότερους, θα είναι η ηλιόλουστη αφετηρία κάποιας τοπικής κρουαζιέρας. Ταξιδεύουν μέσα σε ένα 747, δηλαδή ό,τι πιο σύγχρονο, άνετο και hi-tech βρίσκεται στους αιθέρες στα μέσα της δεκαετίας του ‘70, ενώ πολλοί εξ αυτών αισθάνονται ότι απολαμβάνουν κι ένα έξτρα προνόμιο: ξεφυλλίζοντας το περιοδικό της KLM συναντούν ένα διαφημιστικό «σαλόνι» της εταιρείας στο οποίο ποζάρει ο ευειδής κυβερνήτης της πτήσης τους. Πρόκειται για τον 50χρονο Veldhuyzen van Zanten, επικεφαλής των εκπαιδευτών και σελέμπριτι στους κόλπους της KLM. Το χαμόγελό του εκπέμπει αυτοπεποίθηση, όση και το μήνυμα της διαφήμισης: «KLM: Από τους ανθρώπους που έκαναν εφικτή την ακρίβεια».
Σε λίγες ώρες, αυτή η εμμονή στην ακρίβεια θα πληρωθεί ακριβά: μαζί με την αυτοπεποίθηση του van Zanten, θα γίνουν κρίκοι μιας αλυσίδας συμπτώσεων και λαθών που θα καταλήξει στο πιο φριχτό αεροπορικό δυστύχημα της ιστορίας: τη σύγκρουση δύο Boeing 747, με θύματα 583 επιβάτες.
Μια φήμη λέει ότι η ομάδα που είχε κάνει τις έρευνες για τη δημιουργία αεροδρομίου στην Τενερίφη παρέδωσε χάρτη σημαδεμένο με ένα «Χ», επισημαίνοντας ότι, από όλα τα σημεία που εξετάστηκαν, εκείνο ήταν απολύτως ακατάλληλο. Από παρεξήγηση, σε αυτή την τοποθεσία κατασκευάστηκε το αεροδρόμιο Λος Ροντέος, γνωστό σήμερα ως Βόρειο Αεροδρόμιο Τενερίφης. Ο αστικός μύθος δεν κυκλοφόρησε τυχαία: το Λος Ροντέος βρίσκεται σε υψόμετρο 633 μέτρων, σε σημείο που επηρεάζεται πολύ από το σχηματισμό νεφών και τις αλλαγές στην κατεύθυνση του ανέμου. Οι συνθήκες ορατότητας μπορεί να μεταβληθούν τόσο γρήγορα, ώστε συχνά ένα αεροπλάνο μπαίνει στο διάδρομο απογείωσης εν αιθρία και, πριν ακόμη αφήσει το έδαφος, ο πιλότος του δεν μπορεί να διακρίνει τίποτα σε απόσταση μεγαλύτερη των 200 μέτρων. Με τον εξοπλισμό που διαθέτει σήμερα το αεροδρόμιο αυτό δεν είναι πρόβλημα, αλλά το 1977 ο πύργος ελέγχου δεν έχει στη διάθεσή του ραντάρ εδάφους, ούτε κάποιο άλλο σύστημα για να εντοπίζει τις θέσεις των αεροσκαφών. Βασίζεται αποκλειστικά στην οπτική παρατήρηση των ελεγκτών και στην επικοινωνία τους με τα ιπτάμενα πληρώματα.
Αυτή την Κυριακή του 1977, έχουν υπηρεσία μόνο δύο ελεγκτές - αρκετοί για να διεκπεραιώσουν την κίνηση που αναμένεται, όχι όμως για να διαχειριστούν το πλήθος και το μέγεθος των αεροσκαφών που θα αρχίσουν από το μεσημέρι και μετά να καταφθάνουν εκτάκτως στο Λος Ροντέος, καθώς το αεροδρόμιο της Λας Πάλμας κλείνει ύστερα από τηλεφώνημα που προειδοποιεί για την τοποθέτηση βόμβας. Η βόμβα τελικά εκρήγνυται, αλλά οι άμεσες συνέπειές της είναι ασήμαντες σε σχέση με αυτό που θα προκληθεί εξ αντανακλάσεως στη γειτονική Τενερίφη σε μερικές ώρες.
Λίγο μετά τη μία και μισή το μεσημέρι, το 747 της KLM προσγειώνεται στο Λος Ροντέος, όπου θα παραμείνει μέχρι να ανοίξει ξανά το αεροδρόμιο στη Λας Πάλμας. Αρχικά ο van Zanten δεν αφήνει τους επιβάτες να αποβιβαστούν, στη συνέχεια όμως υποχωρεί, επιτρέποντας τη μεταφορά τους στην αίθουσα του αεροδρομίου. Χωρίς να το γνωρίζει, δίνει έτσι τη δυνατότητα σε μία ξεναγό που επιβαίνει στην πτήση να εγκαταλείψει εγκαίρως το «σκάφος»: Η Robina van Lanschot, που ούτως ή άλλως έχει ως τελικό προορισμό την Τενερίφη, σκέφτεται να εκμεταλλευτεί το ότι, από ένα παιχνίδι της τύχης, βρέθηκε απευθείας δίπλα στο σπίτι της. Έτσι δεν επιβιβάζεται ξανά στην 4805, παρά το γεγονός ότι οι ελεγκτές της ολλανδικής εταιρείας της λένε ότι είναι υποχρεωμένη να το κάνει. Έξω από το αεροσκάφος της KLM παραλίγο να μείνει και μια τετραμελής οικογένεια, αλλά οι υπεύθυνοι την εντοπίζουν την τελευταία στιγμή πριν από την αναχώρηση.
Στο μεταξύ, ο κυβερνήτης, θορυβημένος από την καθυστέρηση, επικοινωνεί με τα κεντρικά της εταιρείας στο Άμστερνταμ, για να εξακριβώσει πόσος χρόνος απομένει ακόμη μέχρι να συμπληρωθεί το ανώτατο όριο έως το οποίο μπορεί το πλήρωμα να παραμείνει σε υπηρεσία. Οι σχετικοί κανονισμοί έχουν γίνει πιο αυστηροί από το Δεκέμβριο του 1976 και οι παραβάτες τους αντιμετωπίζουν ποινική δίωξη. Αν ο van Zanten, έχοντας υπερβεί το όριο, καθηλωθεί στην Τενερίφη, αυτό θα σημαίνει έξοδα για τη φιλοξενία των 248 ατόμων (πλήρωμα κι επιβάτες) και επιπλέον καθυστερήσεις στο πρόγραμμα του αερομεταφορέα. Ίσως ένας απλός πιλότος να μην το έπαιρνε τόσο σοβαρά, αλλά ο ίδιος, ως προβεβλημένο στέλεχος, πιθανότατα νιώθει περισσότερο υπεύθυνος και ανήσυχος για το κύρος του. Άλλωστε, στο πρόσωπό του κυριολεκτικά απεικονίζονται οι άνθρωποι «που έκαναν εφικτή την ακρίβεια».
Περιμένοντας την άρση του απαγορευτικού, ο van Zanten αποφασίζει να προχωρήσει σε ανεφοδιασμό καυσίμων, αντί να το κάνει στη Λας Πάλμας, όπως ήταν προγραμματισμένο. Δεν είναι αυτή η χειρότερη απόφαση που θα πάρει, ούτε και άστοχη τη δεδομένη στιγμή. Χωρίς τον ανεφοδιασμό, όμως, το αεροσκάφος του θα ήταν ελαφρύτερο, αλλά και με μικρότερο φορτίο «εκρηκτικής ύλης». Επιπλέον, θα είχε προλάβει να απογειωθεί πριν η ομίχλη αρχίσει να καλύπτει το Λος Ροντέος, ενώ δεν θα παρέμενε σταθμευμένο σε ένα χώρο με «μποτιλιαρισμένα» αεροπλάνα, «κλείνοντας» το Boeing 747 της Pan American που βρίσκεται πίσω του και είναι έτοιμο να αναχωρήσει, αφού στο μεταξύ έχει ανοίξει το αεροδρόμιο της Λας Πάλμας. Το πλήρωμα της Pan Am (πτήση 1736), που επίσης έχει προσγειωθεί εκτάκτως στο Λος Ροντέος λόγω της βομβιστικής επίθεσης, καλεί τον van Zanten στον ασύρματο για να τον ρωτήσει πόσος χρόνος μένει μέχρι να τελειώσει ο ανεφοδιασμός. Εισπράττει μια κοφτή, μάλλον αγενή απάντηση, ενδεικτική προφανώς του στρες που νιώθει ο Ολλανδός βλέποντας τα σύννεφα να χαμηλώνουν απειλητικά.
«Βιάσου, αλλιώς θα κλείσει τελείως», είναι μια από τις καταγεγραμμένες στο «μαύρο κουτί» φράσεις του προς τον αρκετά νεότερο συγκυβερνήτη του, Klaas Meurs. Ο τελευταίος εικάζεται ότι αισθάνεται υπέρμετρο σεβασμό, στα όρια του φόβου, για τον van Zanten, καθώς ο κυβερνήτης υπήρξε εκπαιδευτής του και ήταν αυτός που του υπέγραψε την άδεια για να πετάει με 747.
Ο ανεφοδιασμός ολοκληρώνεται και οι ελεγκτές δίνουν στο ολλανδικό Boeing οδηγία να κατευθυνθεί στο τέλος του ενεργού διαδρόμου και να τροχοδρομήσει μέχρι το άλλο άκρο, όπου θα κάνει αναστροφή περιμένοντας να πάρει εντολή για να απογειωθεί. Κανονικά, τα αεροσκάφη που παίρνουν σειρά για απογείωση κινούνται σε έναν εσωτερικό διάδρομο έως την αφετηρία, αλλά τώρα αυτός ο δευτερεύων διάδρομος είναι φρακαρισμένος από παρκαρισμένα αεροπλάνα. Η ίδια οδηγία -τροχοδρόμηση στον ενεργό διάδρομο, προς την «αφετηρία» του- δίνεται και στην Pan Am 1736 λίγα δευτερόλεπτα αργότερα, με τη διαφορά ότι το αμερικανικό αεροσκάφος πρέπει να ελευθερώσει το διάδρομο στην έξοδο 3, ώστε να μπορέσει να απογειωθεί η KLM.
Σε αυτό το σημείο, ο Αμερικανός πιλότος εκφράζει την επιθυμία του να παραμείνει εκτός ενεργού διαδρόμου, μέχρι να απογειωθεί το άλλο jumbo. Όμως ο συγκυβερνήτης του μιλά με τον πύργο ελέγχου και δεν τον ακούει, ώστε να ζητήσει τη σχετική άδεια. Ο κυβερνήτης δεν επιμένει και το 747 της Pan Am μπαίνει στον ενεργό διάδρομο, ακολουθώντας το αεροσκάφος της KLM, ενώ η ορατότητα χειροτερεύει συνεχώς και τα φώτα εδάφους που σηματοδοτούν την κεντρική γραμμή του διαδρόμου είναι εκτός λειτουργίας: «με το ζόρι μπορούσαμε να εντοπίσουμε τη φαρδιά λωρίδα στο διάδρομο», θα δηλώσει αργότερα ο πιλότος της Pan Am.
Το δράμα πλησιάζει στην τελική ευθεία και μένουν ακόμη ελάχιστες συμπτώσεις για να κορυφωθεί. Καταρχάς, οι πιλότοι της Pan Am, καθισμένοι 12 μέτρα πάνω από το έδαφος, δεν μπορούν να διακρίνουν καλά τις εξόδους στα αριστερά τους. Ταυτόχρονα, αμφιβάλλουν αν όντως πρέπει να βγουν στην έξοδο 3 - αρχικά διότι δεν καταλαβαίνουν καλά την «ισπανοαγγλική» προφορά του ελεγκτή και στη συνέχεια επειδή διαπιστώνουν ότι η τρίτη έξοδος απαιτεί μια πολύ δύσκολη μανούβρα (σχεδόν αναστροφή), πιθανόν αδύνατη για ένα αεροπλάνο με το μέγεθος του 747. Βλέποντας, επιπλέον, στο χάρτη του αεροδρομίου ότι η έξοδος 4 είναι μια πολύ πιο εύκολη στροφή (μόλις 45 μοιρών), πιστεύουν ότι αυτήν εννοεί ο ελεγκτής και συνεχίζουν ευθεία.
Περίπου την ίδια ώρα, το αεροσκάφος της KLM ολοκληρώνει την αναστροφή του και ο van Zanten, φουριόζος, ωθεί το κεντρικό χειριστήριο και αρχίζει να αυξάνει την ισχύ των κινητήρων. «Μισό λεπτό! Δεν έχουμε ακόμη πάρει άδεια για την πορεία μας!», ακούγεται να του λέει ο Meurs στην απομαγνητοφώνηση. «Όχι, το ξέρω! Εμπρός λοιπόν, ζήτησέ τη!», απαντά ο κυβερνήτης, ενώ συγχρόνως φρενάρει το 747 που έχει αρχίσει να κινείται. Ο συγκυβερνήτης καλεί τον πύργο και ζητά άδεια για την πορεία τους μετά την απογείωση. Ο ελεγκτής του δίνει τις οδηγίες κατεύθυνσης κι ο Meurs αρχίζει να τις επαναλαμβάνει για επαλήθευση. Πριν ακόμη τελειώσει την περιγραφή, ο van Zanten ανεβάζει ξανά στροφές στους κινητήρες και ανακοινώνει: «Φεύγουμε!».
Η φράση του δεν λέγεται στον ασύρματο - απευθύνεται μόνο στο πλήρωμα κι έτσι δεν δίνει σήμα συναγερμού ούτε στον πύργο, αλλά ούτε και στο κόκπιτ της Pan Am που είναι συντονισμένο στην ίδια συχνότητα επικοινωνίας και τροχοδρομεί ακόμη στον κύριο διάδρομο. Θορυβεί, όμως, τον Meurs που επισπεύδει την επαλήθευση και ανακοινώνει στον πύργο ότι ξεκινά η απογείωση: «We are now at take off!»!
Ο ελεγκτής σαστίζει ελαφρά με τις λέξεις του συγκυβερνήτη, αλλά δεν πιστεύει ότι ένας πιλότος θα μπορούσε ποτέ να ξεκινήσει χωρίς να του έχει δοθεί άδεια και θεωρεί (σύμφωνα με όσα είπε στη συνέχεια) ότι ο Meurs εννοούσε πως το αεροπλάνο είναι ακίνητο, σε θέση απογείωσης: at take off position. Για καλό και για κακό, όμως, επιχειρεί να το επιβεβαιώσει, απαντώντας: «ΟΚ… μείνετε έτοιμοι για την απογείωση. Θα σας καλέσω».
Οι λέξεις αυτές, που θα αποσοβούσαν αυτοστιγμεί μια τραγωδία εν εξελίξει, δεν ακούγονται ποτέ στο πιλοτήριο της KLM. Και, το χειρότερο, ό,τι ακούγεται δεν είναι παρά το «ΟΚ», δίνοντας στο πλήρωμα την εντύπωση ότι ο πύργος παρέχει άδεια απογείωσης. Αμέσως μετά το «ΟΚ», το πλήρωμα της Pan Am φωνάζει στον ασύρματο: «Όχι, εεε.. βρισκόμαστε ακόμη στον κύριο διάδρομο». Όμως η φράση συμπίπτει με την εντολή του πύργου προς την KLM: «μείνετε έτοιμοι για την απογείωση. Θα σας καλέσω», με συνέπεια να παραχθεί ένα σφύριγμα που εμποδίζει τα μηνύματα να ακουστούν από τους αποδέκτες τους.
Έπειτα από δύο δευτερόλεπτα -κι ενώ το jumbo της KLM αναπτύσσει συνεχώς ταχύτητα- ο πύργος ζητάει από την Pan Am μόλις εκκενώσει το διάδρομο να το αναφέρει. Ο μηχανικός της KLM ακούει τη συνομιλία και, ανήσυχος, δίνει στον van Zanten μια τελευταία ευκαιρία: «δεν έχει βγει από το διάδρομο λοιπόν αυτός της Pan Am;». «Ναι (έχει βγει)», απαντά με έμφαση ο κυβερνήτης.
Ακριβώς την ίδια στιγμή, στο πιλοτήριο της Pan Am, το πλήρωμα σχολιάζει τον Van Zanten:
«Ας τσακιστούμε να φύγουμε από δω…»
«Είναι αγχωμένος…»
«Ναι, αφού μας κράτησε εδώ πέρα για μιάμιση ώρα, ο μ…»
«Τώρα βιάζεται…»
Ξαφνικά, μέσα από την ομίχλη, προβάλλουν τα φώτα του ολλανδικού 747, όλο και πιο φωτεινά.
«Να ’τος, έρχεται ο μ…»
«Βγες έξω! Βγες έξω! Βγες έξω!»
Ο αμερικανός πιλότος κάνει μια ύστατη απόπειρα να στρίψει αριστερά το τεράστιο αεροσκάφος, βγάζοντας το στο γρασίδι, ενώ ο van Zanten, βλέποντας μπροστά του το jumbo, βγάζει μια κραυγή κι επιχειρεί απεγνωσμένα να απογειωθεί. Το ρύγχος του αεροπλάνου ανορθώνεται, όμως η ουρά του σέρνεται στο διάδρομο. Τελικά σηκώνεται μερικά μέτρα πάνω από το έδαφος, το εμπρός τμήμα της ατράκτου περνά ξυστά πάνω από το εμπόδιο, αλλά οι κινητήρες του ξηλώνουν την οροφή του αμερικανικού 747. Αν ο van Zanten δεν είχε βάλει καύσιμο, ίσως το ελαφρύτερο αεροπλάνο του να είχε καταφέρει να απογειωθεί εγκαίρως. Αν περίμενε ελάχιστα δευτερόλεπτα, ίσως το άλλο jumbo να είχε προλάβει να βγει στην έξοδο 4…
Τα δύο αεροπλάνα μετά τη σύγκρουση αναφλέγονται. Από τους 248 επιβάτες της πτήσης 4805 δεν διασώζεται κανείς, ενώ από το 747 της Pan Am επιζούν τελικά 61 άνθρωποι σε σύνολο 396.
Ήταν στα αλήθεια ο van Zanten τόσο αλαζόνας και αγενής όσο παρουσιάζεται σε κάποια από τα ντοκιμαντέρ που ασχολήθηκαν με το δυστύχημα στη συνέχεια; Πιθανώς όχι. Κάποιες «δραματοποιημένες» σκηνές στις οποίες μιλά προσβλητικά σε μέλη του πληρώματος δεν βασίζονται σε ντοκουμέντα της πτήσης -αντίθετα με τους πιο πάνω διαλόγους- αλλά μόνο στη φαντασία των σκηνοθετών.
Βέβαιο, όμως, είναι ότι είναι τον διακατείχε άγχος και ανυπομονησία: στις απομαγνητοφωνημένες συνομιλίες του με τα άλλα δύο μέλη του πληρώματος στο κόκπιτ, ακούγεται να μιλά για τις συνέπειες μιας παραβίασης του ανώτατου χρόνου υπηρεσίας: «φυλάκιση, πρόστιμο, αφαίρεση αδείας». Ο ίδιος είναι το έμβλημα της συνέπειας - πώς θα μπορούσε να καθυστερήσει;
Για να συμβεί το αδιανόητο, χρειάστηκε να συντρέξουν πολλοί παράγοντες. Ο πιο καθοριστικός, όμως, ήταν το ασύγγνωστο λάθος του Ολλανδού πιλότου: ξεκίνησε την απογείωση χωρίς ποτέ να πάρει άδεια. Τραγική ειρωνεία; Υψηλόβαθμο στέλεχος της KLM, μόλις πληροφορήθηκε το συμβάν θέλησε να στείλει επιτόπου για τις έρευνες τον πιο πεπειραμένο πιλότο: «καλέστε τον van Zanten».
