φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Ο νεοελλληνικός ή εθνικός Διαφωτισμός τον 18ο αιώνα ανέδειξε πολλούς Έλληνες διανοούμενους και επιστήμονες του παροικιακού και ντόπιου ελληνισμού, καθώς και πολλούς φιλάνθρωπους ευεργέτες πατριώτες που χρηματοδότησαν εκδόσεις των έργων των λογίων, κατασκεύασαν σχολεία, συνεισέφεραν στις ανάγκες του Αγώνα 1821 και περιέθαλψαν τα ορφανά και τους φτωχούς. Πρωταγωνιστές σε έργα εθνοδιαφωτιστικά και εθνικής ωφέλειας αναδείχθηκαν οι αδελφοί Ζωσιμά ή Ζωσιμάδες από τα Ιωάννινα Ηπείρου.
Συγκεκριμένα, οι Ζωσιμάδες κατάγονταν από μια κώμη έξω από τα Γιάννινα. Πρόκειται για το χωριό Γραμμένου ή Γραμμένο, το οποίο πήρε το όνομά του από τον κύριό του (κυριώνυμο τοπωνυμικό) Γραμμένο που ήταν μάλλον ο πρώτος οικιστής. Όπως λέει ο λόγιος των Ιωαννίνων Αθανάσιος Ψαλίδας, από αυτό το μικρό χωριό της Ηπείρου κατάγονται τόσο η αδελφότητα Ζωσιμά όσο και οι Καπλάναι με εξέχοντα τον ευεργέτη Ζώη Καπλάνη. Επίσης, από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο ή εξ Οικονόμων, Θεσσαλό εκκλησιαστικό ρήτορα και δάσκαλο, μαθαίνουμε ότι «αυτών των μεγάλων ευεργετών οι αείμνηστοι γονείς Παναγιώτης και Μαργαρίτα εκαλούντο και το γένος είλκον εκ κώμης Ηπειρώτιδος Γραμμένου καλουμένης…» Σε αυτή την «κλεινή κώμη» σώζεται(;) ο προγονικός οίκος των Ζωσιμάδων αλλά εντελώς κατεστραμμένος. Αν αναλογιστεί κανείς τα τεράστια χρηματικά ποσά που διέθεσαν αυτοί οι άνθρωποι για την Ελλάδα είναι, αν μη τι άλλο, ύβρις εκ μέρους του ελληνικού κράτους η αδιαφορία που επέδειξε ως προς την αναστήλωση και αξιοποίηση αυτού του σπιτιού….
Οι Ζωσιμάδες είναι οι Μαικήνες του νεότερου Ελληνισμού. Ο παππούς Ιωάννης Ζωσιμάς ήταν επιτυχημένος έμπορος στα Γιάννινα. Είχε τρία παιδιά: τους Παναγιώτη, Ζαφείρη και Χρίστο. Ο Παναγιώτης, έμπορος και αυτός, «ευσεβής, περιφλεγής, πατριώτης, τολμητίας, νοημονένστατος» είναι ο πατέρας των αδελφών Ζωσιμά. Η μητέρα τους είναι η Μαργαρίτα Τσουκαλά. Είχαν στο σύνολο εννέα παιδιά, αγόρια και κορίτσια. Τα έξι αγόρια, η λεγόμενη Αδελφότητα, γεννήθηκαν όλα στα Ιωάννινα μεταξύ των ετών 1748- 1766 και ήταν κάτοικοι του Κάστρου της πόλης. Πρόκειται για τους Θεοδόση, Νικόλαο, Μιχαήλ, Ιωάννη, Αναστάσιο και Ζώη. Ο Δεσπότης και λόγιος Ευγένιος Βούλγαρης τους αποκαλεί τετρακτύς: «τα εκδοθέντα έργα υπό της τετρακτύος των αυταδελφών κυρίων Αναστασίου και Νικολάου και Ζώη και Μιχαήλ ιδία φιλοτίμω δαπάνη». Ο Βούλγαρης αναφέρεται μόνο στους τέσσερις αδελφούς γιατί ο Θεοδόσης και ο Ιωάννης απέθαναν νέοι.
Το πρώτο σχολείο των αδελφών Ζωσιμά είναι η Γκιουματική Σχολή (χάρις στο κληροδότητα του Γκιούμα) με διευθυντή τον πεφωτισμένο δάσκαλο Κοσμά Μπαλάνο. Στη συνέχεια τα αδέλφια δεν σπούδασαν με την τυπική έννοια αλλά μορφώθηκαν στο σχολείο της ζωής, θα λέγαμε, αφού οι εμπειρίες τους με τις business στο εξωτερικό ήταν πολλές και έντονες. Κατόρθωσαν να αποκτήσουν με το χονδρεμπόριο υφασμάτων και άλλων προϊόντων μια τεράστια περιουσία (εκατομμύρια ρούβλια) και να αναρριχηθούν κοινωνικά. Αυτό οφείλεται στις ικανότητές τους, στην εργατικότητα και στον καλό χαρακτήρα τους! «Θεία χάρις συνέτρεχε τα επιχειρήματά των και δαψιλώς έστεψε την φιλοπονίαν και τους αγαθούς σκοπούς των». Το πρώτο τους σχολείο και τον δάσκαλό τους Μπαλάνο, πάντως, δεν ξέχασαν αλλά φρόντισαν για τη συντήρηση της Μπαλαναίου (πλέον) Σχολής μεταξύ 1797 - 1815.
Μετά τη Συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) ανοίχθηκαν λαμπρές προοπτικές για το εξωτερικό εμπόριο. Οι Ζωσιμάδες είχαν χωριστεί σε δύο εμπορικούς οίκους: Οι μεν Θεοδόσης, Νικόλαος, Μιχαήλ στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου άκμαζε πολυάριθμη Ηπειρωτική παροικία μεγαλεμπόρων (Μοσπινιώτες, Πάλληδες, Πατρινός κ.ά.), οι δε Ιωάννης, Αναστάσιος και Ζώης στη Νίζνα της Ρωσίας, όπου ήταν η αρχαία εμπορική εστία της οικογένειας με επίσης ακμάζουσα και προνομιούχα ελληνική κοινότητα. Μάλιστα θεωρείτο πως η Νίζνα είναι «κατοικουμένη από μόνον Έλληνας» (πηγή: «Ελληνική Νομαρχία») και ήταν πιο γνωστή με το όνομα «Νιζναίον Γραικικόν Μαγιστράτον». Οι μεγαλέμποροι Έλληνες εκτός ρωσικής επικράτειας με τους οποίους συναλλάσσονταν οι Ζωσιμάδες ήταν ο Π. Σκουμπουρδής, οι αδελφοί Ποστολάκα (Βιέννη), ο Μοσπινιώτης και Πατρινός (Λιβόρνο), ο Ζ. Μαρούλης (Τεργέστη), ο Κ. Τασίκας και Θ. Τοσίτσας (Αλεξάνδρεια Αιγύπτου).
Το 1796 ο Ζώης Ζωσιμάς αναγράφεται ως μόνιμος κάτοικος Μόσχας. Είναι επιφανές μέλος της εκεί Αδελφότητος των Γραικών πραματευτάδων και καταβάλλει (ομού με τους συμπατριώτες εμπόρους Στέφ. Μπούμπα και Γ. Γοργόλη) τα έξοδα στην έκδοση από την αυτοκρατορική τυπογραφία της Universitas «Γραμματικής της Ρωσικής διαλέκτου» αφιερωμένης τη τιμία εν Μόσχα πραγματευομένων Ρωμαίων Αδελφότητα. Στη Μόσχα ζούσε και εργαζόταν τότε και ο Ζώης Καπλάνης. Οι δύο Γραμμενιάταις μένανε στο Γραικικό Μετόχι της μονής Ιβήρων. Ο Ζωσιμάς ζούσε ασκητικά(!) παρά την μεγάλη περιουσία του, γιατί ήθελε ακέραια να την παραδώσει στο Έθνος. Μάλιστα έπεισε τον έτερο Ζώη (Καπλάνη) να κάνει το ίδιο! Ο θάνατος του αδελφού των Θεοδόση Ζωσιμά, του οξυνούστερου όπως λέγεται, χάραξε την ψυχή των υπόλοιπων αδελφών που ομογνωμόνως αποφάσισαν να μείνουν άγαμοι(!) και να αφιερώσουν την αμύθητη περιουσία τους στον φωτισμό και την παρηγορία του Γένους των «οι ίδιοι εν άκρα οικονομία βιώσαντες άκληροι αποθανόντες… νυμφευθέντες ούτως είπείν την πατρίδα και δαψιλεστάτας αυτή δωρεάς…»!!!
Ο κύκλος της Αδελφότητας ήταν οι καλοί και οι πεπαιδευμένοι. Το 1809 ο Ζώης Ζωσιμάς γνωρίζεται με τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια και προσλαμβάνει τον Παναγιώτη Καλεβρά λόγιο και Φιλικό. Ο Νικόλαος Ζωσιμάς, ο οποίος έζησε μέχρι το 1842, σε γράμμα του με ημερομηνία 6/9/1829 στον Καποδίστρια αναγγέλλει τη γενναία χορηγία της Αδελφότητας για τα ορφανά τέκνα των πεσόντων υπέρ πίστεως και πατρίδος. Πάντως ο όμβρος των αγαθοεργιών έπεσε στην ιδιαίτερη πατρίδα των, τα Ιωάννινα. Εκεί ο Νικόλαος Ζωσιμάς ίδρυσε τη Ζωσιμαία Σχολή (πρώην Ελληνικό Σχολείο) δίνοντας 250,000 + 40,000 ρούβλια. Ο Αθ. Ψαλίδας και ο Άνθιμος Γαζής έλεγαν με περηφάνια «δύο σχολές έχουν τα Γιάννενα υπερασπιζόμενα από άνδρες φιλογενείς και φιλοπάτριδας, τους Ζωσιμάδες και τον Ζώη Καπλάνη. Ο αοίδιμος ευεργέτης Νικ. Ζωσιμάς με Διαθήκη χάρισε άπασα την περιουσία των Αυταδελφών, ήτοι 1,004,248 ρούβλια. Ανέγειρε το φερώνυμο Γηροκομείο (100,000 + 5000 ρούβλια), ανοικοδόμησε και διακόσμησε λαμπρά κατεστραμμένες εκκλησίες (Άγιο Αθανάσιο, Άγιο Νικόλαο, Αγία Μαρίνα, Περίβλεπτο κ.ά.) και ελέησε πλουσιοπάροχα ενδεείς και πάσχοντες. Χρήματα εδόθησαν για το Νοσοκομείο Ιωαννίνων (το φερώνυμο Γ. Χατζηκώστα λόγω του άλλου μεγάλου ευεργέτη), καθώς επίσης και στην προίκα κοριτσιών πτωχών και ορφανών από Γιάννινα και Ζαγόρι «προς υπανδρείαν».
Οι Ζωσιμάδες βοήθησαν υλικά την Γραικική Κοινότητα Νίζνας, το Μεσολόγγι για την οικοδόμηση της Εκκλησίας της Αγίας Τριάδος, το Ορφανοτροφείο και την Ελληνική Σχολή της Πάτμου κ.ά. Στη Ζωσιμαία Σχολή διακρίνουμε πέντε περιόδους Σχολαρχίας, κατά σειρά του Γ. Κρανά, του Αναστάσιου Σακελλαρίου και του μαθηματικού Σπ. Μανάρη. Είναι αξιοσημείωτο ότι κατά τα έτη 1838 – 1842 ο Νικ. Ζωσιμάς καταπικραμένος και αηδιασμένος από τις ατασθαλίες των προκρίτων και των επιτρόπων που είχαν την διαχείριση μεγάλων χρηματικών ποσών, αποφάσισε να μη στείλει τα μετρητά… «και ας όψονται οι αίτιοι»! Όμως αντέδρασε ο λαός, το Κοινό Πόλεως Ιωαννίνων και δια λαϊκής βοής καθαιρέθηκαν οι ανόσιοι άρχοντες.
Εξαιρετικά σημαντικό είναι το εκδοτικό έργο των Αδελφών Ζωσιμά, οι οποίοι χορήγησαν τις δημοσιεύσεις του Αδαμάντιου Κοραή, την περιβόητη «Ελληνική Βιβλιοθήκη» μεταξύ 1805 – 1814. Δαπάναις των εκδίδονται στη Βιέννη, στο ελληνικό τυπογραφείο του Γεωργίου Βενδώτη, τα Στοιχεία Μεταφυσικής (1806) του Ευγένιου Βούλγαρη και στη συνέχεια παραλαμβάνουν και εκδίδουν να χειρόγραφα του Βούλγαρη στη Λειψία, στη Βιέννη, στη Βενετία, στην Πετρούπολη για να έχουν την τιμή αυτοί πρώτοι, όπως με ειλικρίνεια σχολιάζει ο Κ. Κούμας. Επίσης χρηματοδοτούν την έκδοση στην Αθήνα σε 1200 αντίτυπα των «Κυριακοδρομίων» του Κερκυραίου Ιεράρχη Νικηφόρου Θεοτόκη. Είχε προηγηθεί η έκδοσή τους από τους Ζωσιμάδες το 1796 στη Μόσχα.
Από τον έρανο που έγινε για να τελεστεί μεγαλοπρεπώς το μνημόσυνο τους, στην Αθήνα επί Όθωνα, συγκεντρώθηκαν και χρήματα για την ανίδρυση μνημείου, που δυστυχώς δεν έγινε…