Της Δήμητρας Ρετσινά Φωτεινίδου
φιλολόγου – Μ.Α Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Με τον όρο Στρατηγικό Βάθος μας έρχεται στο νου το έργο του πολιτικού, διπλωμάτη και νυν πρωθυπουργού της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου. Με άλλα λόγια το Στρατηγικό Βάθος ονομάζεται Στρατηγική της Ισχύος και περιλαμβάνει τις επιδιώξεις ενός λαού και ενός κράτους για επιβίωση και κατ’ επέκταση για κυριαρχία ή έλεγχο σε καίριες γεωπολιτικές ζώνες ή σφαίρες επιρροής. Οι επιδιώξεις αυτές είναι πολιτικές, στρατιωτικές, οικονομικές και πολιτιστικές.
Από τον Θουκυδίδη ως τον Ιμπν Χαλντούν (διάσημος Τυνήσιος μουσουλμάνος ιστορικός και κοινωνιολόγος του 14ου αιώνα με πιο γνωστό του έργο το «Muqaddimah» αλλιώς «Προλεγόμενα») και από τον Clausewitz ως τον Morgenthau το βασικό ερώτημα στο οποίο επικεντρώθηκαν οι διανοούμενοι που μελέτησαν την πορεία της πολιτικής ιστορίας και τη θέση των πολιτικών υποκειμένων μέσα σε αυτή την πορεία είχε σχέση με τον ορισμό της ισχύος, τις εκδηλώσεις της και την αλλαγή του άξονά της. Ο διάλογος περί δικαιοσύνης – ισχύος που εξελίχθηκε μεταξύ Σωκράτη και Θρασύμαχου στην «Πολιτεία» του Πλάτωνος εγκαινίασε μια από τις σημαντικότερες συζητήσεις της πολιτικής φιλοσοφίας, ενώ οι αναλύσεις του Θουκυδίδη του «Πελοποννησιακού Πολέμου» κατευθύνονταν προς την ανάδειξη της κεντρικής σημασίας της ισχύος ως στοιχείου της πολιτικής πραγματικότητας.
Το δίκαιο δεν είναι κάτι δεδομένο. Δημιουργείται και επιβάλλεται από τις κοινωνικές και διεθνείς καταστάσεις. Ο Θρασύμαχος εκφράζει την Realpolitik, δηλαδή τη Ρεαλιστική Πολιτική εφόσον με «αναίδεια» δηλώνει μη …δίκαιος: «Τιθεται δε τους νόμους εκάστη η Αρχή προς το αυτή συμφέρον, δημοκρατία μεν δημοκρατικούς, τυραννίς δε τυραννικούς και αι άλλαι ούτως. ..Εν πάσαις ταις πόλεσιν ταυτόν είναι δίκαιον το της καθεστηκυίας αρχής συμφέρον». Ή αλλιώς δίκαιο είναι το του κρείττονος συμφέρον. Επηρεασμένος και από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς ο Ιμπν Χαλντούν επεξεργάστηκε τον κοινωνικό δεσμό μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας ή ενός έθνους, ονομάζοντάς το Asabiyah και παρακολούθησε τα δυναμικά στοιχεία που προκαλούν την αλλαγή του άξονα στην πολιτική ισχύος. Με τον Μακιαβέλι και την νεώτερη Ρεαλιστική Πολιτική Σχολή η ισχύς είναι ανεξάρτητη από τις ηθικές, «χριστιανικές» θα λέγαμε, αξίες.
Η Ρεαλιστική Σχολή σήμερα για τα εθνικά κράτη, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Morgenthau, συνδέει την ισχύ με το συμφέρον και την κυριαρχία. Η Ιδεαλιστική Σχολή προσπαθεί να δώσει μια νομική και αξιολογική διάσταση στις διεθνείς σχέσεις. Συναφείς όροι είναι ο γεωπολιτισμός, η γεωοικονομία, η γεωπολιτική και η γεωστρατηγική. Η Ισχύς είναι ένα σύνολο αθροιστικό. Προέρχεται από την πρόσθεση των Σταθερών Δεδομένων (Ιστορία, Γεωγραφία, Πληθυσμός, Πολιτισμός) με τα Δυναμικά Δεδομένα (Οικονομική Ικανότητα, Τεχνολογική Ικανότητα, Στρατιωτική Ικανότητα). Αυτά πολλαπλασιάζονται με τη Στρατηγική Νοοτροπία, τον Στρατηγικό Σχεδιασμό και την Πολιτική - Πρακτική Βούληση. Έτσι έχουμε τον τύπο:
Ι(σχύς) = (ΣΔ + ΔΔ) χ (ΣΝ χ ΣΣ χ ΠΒ)
Σύμφωνα με τον πολύ κ. Νταβούτογλου τα κράτη δεν έχουν σταθερά σύνορα αλλά γεωπολιτικά προωθημένα όρια. Αυτά εν πολλοίς στηρίζονται στα στοιχεία που κληροδοτούν σε μια κοινωνία ο πολιτισμός και η ιστορία και παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση του διεθνούς οράματος μιας χώρας. Έτσι συμβαίνει στην περίπτωση των Η.Π.Α. που με το όραμα της υπερδύναμης μετέτρεψε τον Ειρηνικό Ωκεανό σε γεωπολιτικό προωθημένο όριο ή καλύτερα σε χώρο νομικής – πολιτικής κυριαρχίας. Στην στρατηγική ορολογία υπάρχουν οι Κεντρικές Περιοχές (Core Areas) και οι Γεωπολιτικές Ζώνες Σύγκρουσης (Shatterbelt) . Τέτοιες ζώνες είναι για την Τουρκία συγκεκριμένες περιοχές των Βαλκανίων (FYROM, Κοσσυφοπέδιο, Βοσνία, Θράκη) του Έυξεινου Πόντου και του Αιγαίου. Επιδίωξή της είναι να μη δεσμεύεται από τα σύνορα αλλά να δημιουργήσει προωθημένα όρια και έναν ορίζοντα, ώστε να εγκαθιδρύσει μια ολότητα μεταξύ των κεντρικών περιοχών και των νέων ζωνών με στρατηγική συνέπεια.
Με την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη δημιουργία των Βαλκανικών κρατών δημιουργήθηκαν γεωπολιτικά και πολιτισμικά κενά. Όμως οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί της Αλβανίας, του Κοσόβου, των Σκοπίων, της Βοσνίας και της Θράκης είναι η βάση της πολιτικής επιρροής της Τουρκίας στα Βαλκάνια. Η Τουρκία έχει ιστορική ευθύνη απέναντι στις ισλαμικές κοινότητες που αποτελούν τα οθωμανικά κατάλοιπα του ένδοξου παρελθόντος. (Φανταζόμαστε τώρα πόσο προς το συμφέρον της Τουρκίας είναι ο εποικισμός της Ελλάδας με συμπαγείς μουσουλμανικούς πληθυσμούς με τις πρόσφατες μεταναστευτικές ροές και μάλιστα σε περιοχές όπως η Μακεδονία και η Θράκη).
Ο Αχμέτ Νταβούτογλου θεωρεί λάθος την προηγούμενη πολιτική της χώρας του, δηλαδή της εκκένωσης των Βαλκανίων με τη μετανάστευση των ισλαμικών κοινοτήτων στην Τουρκία. Έπρεπε να υπάρχει η οθωμανική κληρονομιά στα Βαλκάνια(!) Οι Βόσνιοι και οι Αλβανοί είναι μουσουλμάνοι στην πλειονότητα και φυσικοί σύμμαχοι της Τουρκίας. Η Τουρκία επιδιώκει συμμαχίες με τουρκο – μουσουλμανικές μειονότητες που διαβιούν στην Βουλγαρία, Ελλάδα, Μακεδονία(sic) -έτσι ονομάζει τη FYROM- , Σαντζάκ (επαρχία Σερβίας), Κόσοβο, Ρουμανία. Στόχος της εξωτερικής της πολιτικής είναι η ισχυροποίηση της Βοσνίας και Αλβανίας και η δημιουργία διεθνούς νομικού πλαισίου για να θέσει υπό την προστασία της τις «εθνικές» μειονότητες των περιοχών που αναφέραμε. Ο Νταβούτογλου αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η Τουρκία πρέπει να έχει το δικαίωμα παρέμβασης στα ζητήματα που αφορούν τις μουσουλμανικές μειονότητες των Βαλκανίων. Η νομιμότητα της επέμβασης στην Κύπρο(!), που αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα στη σύγχρονη εποχή, κατέστη δυνατή εντός ενός τέτοιου είδους νομικού πλαισίου».
Η ζώνη ασφαλείας στην Ανατολική Θράκη είναι απαραίτητο, για το συμφέρον της Τουρκίας, να επεκταθεί δυτικότερα. Να δημιουργηθούν «ομπρέλες ασφαλείας» στην περιφέρεια με στόχο την εξισορρόπηση του ρωσικού παράγοντα. Ομπρέλες ασφαλείας ο συγγραφέας θεωρεί τα κράτη Αλβανία, Βοσνία, FYROM. Τα τεχνητά συνορα ή παραπετάσματα δεν τα παραδέχεται. Τέτοιο τεχνητό παραπέτασμα νομίζει τον γεωστρατηγικό χώρο μεταξύ Καυκάσου και Ανατολικής Μικράς Ασίας. Η ρωσική διείσδυση και διεκδίκηση του Καρς, Αρνταχάν και Στενών Δαρδανελλίων οδήγησε την Τουρκία στην αγκαλιά του ΝΑΤΟ (ένταξη 1952). Από την άλλη πλευρά, ο χώρος της Μέσης Ανατολής αποτελεί για την Τουρκία μια κοινωνικοπολιτική ενότητα στη βάση της ισλαμικής θρησκείας και της κοινής ιστορικής κληρονομιάς των Οθωμανών.
Για το Αιγαίο ο Νταβούτογλου αισθάνεται λυπημένος που η Τουρκία δεν άδραξε την ευκαιρία με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ενώ η ίδια ήταν ο …επιτήδειος ουδέτερος, να αρπάξει τα Δωδεκάνησα. Το 1944 όταν οι Γερμανοί αποχωρούν από τα Δωδεκάνησα προτείνουν στην τουρκική κυβέρνηση την κατάληψή τους. Όμως η Αγγλία έχει άλλη γνώμη. Μεταξύ Ιταλών και Συμμάχων (Αγγλων κλπ) έγιναν συνομιλίες στο Παρίσι. Τότε η Τουρκία έμεινε εκτός λείας. Στις 10 Φεβρουαρίου 1947 τα Δωδεκάνησα επιδικάζονται στην Ελλάδα με προϋπόθεση αποστρατικοποίησης. Ο Νταβούτογλου θεωρεί στρατηγική αμέλεια την απεμπόληση του ελέγχου των νησιών του Αιγαίου στα παλαιότερα χρόνια.
Όσο για τα χωρικά ύδατα έχει να μας πει τα εξής: Αν ορίζονται στα 6ν.μ. τότε η Ελλάδα έχει 35% κυριαρχία και το 56% είναι Ανοιχτή Θάλασσα (διεθνή ύδατα). Αν επεκταθεί στα 12ν.μ. σύμφωνα με τη Συμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (1998) τότε η Τουρκία δεν θα έχει πρόσβαση στο Αιγαίο χωρίς την άδεια της Ελλάδας. Το ποσοστό ανοιχτής θάλασσας θα υποχωρήσει στο 26% του Αιγαίου, η ελληνική κυριαρχία θα γίνει 63,9% και η τουρκική 10%. Θα πρόκειται για στρατηγική πολιορκία εκ μέρους της Ελλάδας αν αποκτήσει ισχύ η θέση των 12 ναυτικών μιλίων. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη πως η οικονομική δραστηριότητα της Τουρκίας (το 88% του εξωτερικού εμπορίου) γίνεται μέσω θαλασσίων μεταφορών και το 65% διασχίζει το Αιγαίο.
Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως το γεωπολιτικό βάθος, ο ισλαμικός κόσμος, η διεθνής στρατηγική δραστηριότητα, οι θετικές για τους Τούρκους δημογραφικές αλλαγές που παρατηρούνται προς όφελος των μουσουλμανικών μειονοτήτων των δυτικών χωρών, η θολή κατάσταση με τις γκρίζες ζώνες στο Αιγαίο με την παρουσία του ΝΑΤΟ εν έτει 2016 κ.ά. αποτελούν φαρμακερά βέλη στη φαρέτρα της Τουρκίας.