Για να γίνει ο άνθρωπος συνειδητό όργανο της ομαδικής ζωής είναι απαραίτητο να υπάρχει δίπλα στη γνώση και η μόρφωση. Η γνώση μονάχη της είναι κακό για τον άνθρωπο. Μεταβάλλει την πραγματικότητα σε αναγκαιότητα και δείχνει στον άνθρωπο πως είναι αδύνατο να αντιδράσει στην αναγκαιότητα αυτή.
Από αυτήν την ξερή γνώση έρχεται η παράλυση και ο θάνατος της ελευθερίας. Η αποδοχή από τον άνθρωπο της έννοιας της αναγκαιότητας στην κοινωνική ζωή είναι που τον μεταβάλλει, όπως έλεγε ο Σπινόζα, από res cogitans σε asimus turpissimus.
Ομως, η αντίδραση στην αναγκαιότητα είναι μια εσώτερη πνευματική ανάγκη για τον άνθρωπο. Η αντίδραση αυτή θα τον ξανακάνει res cogitans θα στηριχθεί στη μόρφωση του ανθρώπου. Ετσι ο άνθρωπος λαμβάνοντας από τη γνώση τα στοιχεία που χρειάζεται για την ανάπτυξη του δημιουργικού του δυναμισμού στο επαγγελματικό πλαίσιο, θα τα συνθέσει με τη μόρφωση σ' ένα ευρύτερο πλέγμα κοινωνικής συγκρότησης, σαν ενεργό δηλαδή στοιχείο αντίδρασης στην αναγκαιότητα, που φαίνεται να περιβάλλει την πραγματική ζωή.
Και θα του δώσει τα δύο βασικά στοιχεία που είναι συνυφασμένα με την έννοια της μόρφωσης, το αίσθημα της ευθύνης και το αίσθημα του χρέους. Και τα δύο αυτά αισθήματα συμπλέκονται μεταξύ τους και αλληλοεξαρτώνται. Οποιος μιλάει για χρέος νιώθει να προβάλει παραπέρα, αλλά και αυτόματα, η έννοια της ευθύνης.
Τα δύο αυτά αισθήματα που χαρακτηρίζουν την αληθινή μόρφωση, τη συνδέουν άμεσα με το φαινόμενο της Πολιτείας. Γιατί, πραγματικά, το χρέος δεν έχει εδαφικό περιορισμό. Ο πλέριος άνθρωπος έχει συνδεδεμένα τα ενδιαφέροντά του μ΄όλες τις εκδηλώσεις της ζωής και πρωταρχική τέτοια εκδήλωση είναι η Πολιτεία.
Η κρίση για το φαινόμενο της, το ενδιαφέρον για την εξέλιξή του είναι από τα πρώτα χρέη του μορφωμένου πολίτη. Υπάρχουν δε τόσες μορφές ανάμιξης στη ζωή της Πολιτείας, που καθένας μπορεί να βρει τον ιδιαίτερο τύπο που πηγαίνει στο χαρακτήρα του. Οι "λογάδες" που προδίδουν δεν είναι όσοι αναμιγνύονται στο εξωπνευματικό φαινόμενο της Πολιτείας, αλλά όσοι αποφεύγουν να του δώσουν με το ενεργό ενδιαφέρον τους την πνευματικότητα και τη θεμελίωση που πρέπει να έχει.
Ο κοινωνικός άνθρωπος έχει σχεδόν έμφυτη κάποια ευθυνοφοβία και προσπαθεί με τρόπους να την ικανοποιεί. Στα ολιγαρχικά καθεστώτα η ικανοποίηση της ευθυνοφοβίας επέρχεται με την αποχή από τα κοινά. Στη δημοκρατία βρέθηκε ένα πολύπλοκο σύστημα επίπτωσης των ευθυνών σε ομάδες και σε συλλογικά όργανα, έτσι που στο τέλος να μην είναι δυνατό να ζητηθεί από κανέναν η ευθύνη.
Το αποτέλεσμα είναι να νοθεύεται και να παρακμάζει το πολίτευμα, που κατ' εξοχήν πρέπει να στηρίζεται στο αίσθημα της ευθύνης, γιατί μόνο έτσι και η αρχή του ελέγχου των αρχόντων από τους αρχόμενους έχει αξία και προσλαμβάνει περιεχόμενο, χωρίς να γλιστράει στα βαλτόνερα της άκοσμης και ανεύθυνης δημοκρατίας.
Σ' αυτήν την κρίση του ανθρώπου για την ευθυνοφοβία πρέπει να σηκώσει πρόχωμα η μόρφωση. Και θα γίνει αντιληπτό ότι η κοινωνική ζωή είναι συνάρτηση καθηκόντων και όχι συμβιβασμός δικαιωμάτων. Τα δικαιώματα στο ιδιωτικό δίκαιο είναι οι πρώτες αιτίες. Και οι υποχρεώσεις είναι είναι συνέπειές τους. Στο δημόσιο βίο και στην υγιή κοινωνική ζωή το αντίθετο είναι αληθινό. Τα καθήκοντα είναι η ουσία της κοινωνικής ζωής, τα δικαιώματα είναι απλές αντανακλάσεις της.
Και με κάποιο έμμεσο τρόπο τα δύο αισθήματα που έθεσα για υπόβαθρα της μόρφωσης, τη συνδέουν με την Πολιτεία, γιατί τη δένουν με το κοινωνικό ρόλο του ανθρώπου, το ρόλο του σαν μόριο στο σώμα του συνόλου. Αν υπάρχει κάτι που δένει σφικτά το άτομο με το σύνολο, τον πολίτη με την Πολιτεία, αυτό είναι η αντίληψη του γενικού συμφέροντος.
Το γενικό συμφέρον είναι μια αφαίρεση, μια έννοια άπιαστη που χρειάζεται μιαν ψυχική προπαρασκευή για να χωνευθεί. Αντίθετα με το ατομικό συμφέρον, που είναι συγκεκριμένο, συμφέρον πραγματικό, το γενικό συμφέρον είναι περισσότερο αίσθημα. Κι αυτό βγαίνει από τα δύο βασικά αισθήματα που στηρίζουν τη μόρφωση, το χρέος και την ευθύνη!..
Τι κάθομαι και γράφω εν όψει Σαββατοκύριακου μάλιστα... Με τον ήλιο να ερωτοτροπεί με τις αισθήσεις και να πέφτει κατακόρυφα, με τον παγωμένο frape ή έστω το freddo espresso να "πηγαινοέρχεται" στα ατελείωτα καφέ της νεοελληνικής αποχαύνωσης, με την Πολιτεία να διαθέτει υπουργό Παιδείας, όχι απλώς χωρίς στοιχειώδη μόρφωση, αλλά και με έλλειμμα τεκμηριωμένης γνώσης, χωρίς ωστόσο να μπορεί να του καταλογίσει κανείς οτιδήποτε για έλλειψη θράσους, το οποίο διαχέει απλόχερα σε κάθε εκδήλωσή του, όπως και τη λιπόσαρκη λογική του!