φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Η πολιτική φιλοσοφία ξεκίνησε από τους αρχαίους Έλληνες με την προσήλωση στο ερώτημα του καλύτερου πολιτεύματος για τις ανθρώπινες κοινωνίες. Η πολιτική φιλοσοφία επιχείρησε να συλλάβει ένα ιδεώδες που θα αποτελούσε ένα είδος προτύπου - γνώμονα με βάση τον οποίο θα μπορούσαμε να αξιολογήσουμε και να προσανατολίσουμε τις πολιτικές δραστηριότητες. Με αυτή την έννοια το φιλοσοφικό διάβημα σε σχέση με την πολιτική έχει ξεδιπλωθεί με όρους κανονιστικού εγχειρήματος. Με την ανάπτυξη των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών κατά τον 19ο αιώνα αντιπαρατέθηκαν από τη μια το κανονιστικό εγχείρημα της πολιτικής φιλοσοφίας και από την άλλη το περιγραφικό εγχείρημα των πολιτικών επιστημών, δηλαδή η ανάλυση της πραγματικής λειτουργίας των ανθρωπίνων κοινωνιών –λ.χ. ανάλυση πολιτικών θεσμών, ιδεολογιών, μέτρηση μετασχηματισμού κοινής γνώμης κ.ά.
Πρώτος ο Πλάτων επεξεργάστηκε το κύριο ερώτημα της πολιτικής φιλοσοφίας: ποιος πρέπει να κατέχει την εξουσία; Με τον Αριστοτέλη εισάγεται ο όρος Πολιτική Φιλοσοφία. Στο 3ο βιβλίο των «Πολιτικών» ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει ότι δεν μπορεί να υπάρξει αγαθό στο πολιτικό επίπεδο παρά υπό τη μορφή του δικαίου. Συνεπώς το καλύτερο πολίτευμα είναι αυτό που πραγματώνει καλύτερα τη δίκαιη διαμοίραση της εξουσίας.
Η βαθιά κρίση της δημοκρατίας στην Αθήνα έκανε τους διανοούμενους της εποχής εκείνης που ήταν πατριώτες να αμφισβητήσουν τη ριζοσπαστική δημοκρατία. Κυρίως η άδικη και επαίσχυντη καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο (399π.Χ.) από το μόλις αποκατεστημένο καθεστώς της δημοκρατίας ήταν ισχυρό σοκ για τους μαθητές του, οι οποίοι κατέφυγαν στα Μέγαρα και επεξεργάστηκαν νέα πολιτειακά – συνταγματικά σχέδια.
Για τον Σωκράτη η φιλοσοφία δεν ήταν ένα σύστημα αφηρημένων ιδεών αλλά τρόπος ζωής. Στην καρδιά της Σωκρατικής φιλοσοφίας βρίσκεται ένα πολιτικό ιδανικό σύμφωνα με το οποίο έζησε και για το οποίο οδηγήθηκε στον θάνατο. Στην «Απολογία» αναφέρει ότι δίνει συμβουλές κατ’ ιδίαν. Στην δημόσια ζωή δεν ανεβαίνει στο βήμα της Γενικής Συνέλευσης (Εκκλησίας του Δήμου) γιατί δεν θέλει να είναι ο κοινός ρήτορας… Στόχος του είναι το καλύτερο (βέλτιστον) για την πόλη και όχι το ευχάριστο (ηδύ). Αφήνει στην άκρη τους πολιτικούς που λειτουργούν ως θεσμικά όργανα του όχλου. Επιδιώκει μια ανώτερης τάξης πολιτική δραστηριότητα: να εμφυσήσει στους συγχρόνους του το ιδανικό για την κατάκτηση της αλήθειας και της φρόνησης. Να βελτιώσει κάθε πολίτης τη δική του προσωπικότητα μέσα από την ηθική γνώση.
Ο Σωκράτης πίστευε πως ο άνθρωπος φέρεται άδικα λόγω της άγνοιας. Μόνο η διανοητική κρίση είναι υπεύθυνη για ό,τι κάνουμε. Η διάνοια και η ψυχή συνιστούν τον ανθρώπινο Λόγο που εποπτεύει ενιαία τον ανθρώπινο βίο αξιολογώντας τις ηδονές και τα αγαθά. Στον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας» ο Σωκράτης υποστηρίζει πως η επιστήμη που εγγυάται την ευεξία, την έξιν της ψυχής, είναι η πολιτική που έχει δύο σκέλη: τη νομοθετική και τη δικαιοπραξία. Ως νομοθετική, άγει την ψυχή, όπως η γυμναστική το σώμα, εξυπηρετεί δηλαδή την ανάπτυξη των ψυχικών δυνάμεων. Ως δικαιοσύνη, διορθώνει τα κακώς κείμενα και λειτουργεί ως ιατρική θεραπεία για τις ψυχικές δυσλειτουργίες. Η πολιτική είναι και τέχνη γιατί γνωρίζει τη φύση της ανθρώπινης ψυχής…
Θέτοντας την πολιτική στην υπηρεσία της ανθρώπινης ψυχής ο Σωκράτης τονίζει την πολιτική φύση του ανθρώπου και την εξάρτηση του ανθρώπινου αγαθού από το πολιτικό περιβάλλον και τους πολιτικούς θεσμούς. Το έργο «Γοργίας» κλείνει την πρώιμη φάση της συγγραφικής δραστηριότητας του Πλάτωνα. Εδώ οι ψυχολογικές απόψεις του συγγραφέα είναι εγγύτερα στους διαλόγους της μέσης περιόδου από ό,τι στον ορθολογισμό του Σωκράτη. Ο Πλάτων απορρίπτει την ιδέα ότι μόνο τα επιχειρήματα μπορούν να αλλάξουν τους χαρακτήρες και δίνει έμφαση στο ρόλο του κοινωνικού περιγύρου. Η πολιτική τέχνη έχει ως αντικείμενο το Κοινό Αγαθό και αποσκοπεί στο να κάνει δίκαια τα πολιτεύματα και τους πολίτες, αφού αυτοί υιοθετούν το ήθος των πολιτευμάτων στα τα οποία ζουν!
Στην περίφημη «Πολιτεία» (375 π.Χ.) ο Πλάτων εξετάζει τη δομή ενός ιδανικού κράτους δικαίου. Στο κράτος αυτό υπάρχουν τρεις τάξεις – συμπαγείς ομάδες προσώπων: Οι Φύλακες κυβερνούν και είναι εραστές της σοφίας. Οι Επίκουροι είναι επαγγελματίες στρατιώτες για την υπεράσπιση της κοινωνικής συνοχής της πόλης και αγαπούν τις τιμές. Οι Δημιουργοί είναι το πλήθος των αγροτών, τεχνιτών και εμπόρων που εξασφαλίζουν την υλική υπόσταση της πόλης και αγαπούν τον πλούτο. Στο κράτος αυτό η δικαιοσύνη εντοπίζεται στο ότι καθεμια από τις τρεις τάξεις πράττει τα δικά της έργα: «Η του οικείου και εαυτού έξις τε και πράξις δικαιοσύνη αν ομολογοίτο» (433e 12). «Τα αυτού πράττειν και μη πολυπραγμονείν δικαιοσύνη εστί» (433 α).
Η παραπάνω κοινωνική διάκριση βασίζεται στις τρεις κατηγορίες της ανθρώπινης ψυχής: λογικό – λογιστικό, θυμοειδές και επιθυμητικόν. Αυτές οι τρεις δυνάμεις της ψυχής αντιστοιχούν στις τρεις τάξεις πολιτών: «Καθάπερ εν τη πόλει συνείχεν αυτήν τρία όντα γένη χρηματιστικόν, επικουρητικόν, βουλευτικόν» (440 e10). Ο Πλάτων υπερασπίζεται την κυριαρχία του λογικού μέρους στην ψυχή. Πρόκειται για ένα είδος πολιτικού αγώνα ανάμεσα στα μέρη της ψυχής.
Οι τρεις δυνάμεις βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση. Τα άτομα που δεν κυριαρχούνται από τον ορθό λόγο βρίσκονται στο έλεος των επιθυμιών τους. Όμως, για να ικανοποιήσει κάποιος τους στόχους του (ανεξάρτητα από την ποιότητα αυτών των στόχων) απαιτείται ένα είδος λογικής με ρόλο καθοδηγητικό. Άρα η λογική αποτελεί μια σημαντική λειτουργία που ανήκει σε όλους τους ανθρώπινους τύπους, δηλαδή και στις τρεις κοινωνικές τάξεις του ιδανικού κράτους.
Στο βιβλίο VII της «Πολιτείας» περιγράφεται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για την υψηλή μόρφωση των φυλάκων, που περιλαμβάνει τη γεωμετρία, την αρμονία, την αστρονομία και τη διαλεκτική. Η αρετή του ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ – ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ είναι σύνθετη και βασίζεται στην τέλεια γνώση και στην τέλεια αρμονία της ψυχής του.
Οι Φύλακες και οι Επίκουροι απαγορεύεται να έχουν ιδιοκτησία. Πρέπει να ζουν από κοινού, να τρώνε σε συσσίτια, όπως οι Σπαρτιάτες, και να μην έχουν οικογενειακή ζωή. Από αυτούς μόνον οι καλύτεροι θα επιλεγούν για τη διοίκηση του κράτους. Σε μεθόδους της ευγονικής στηρίζεται η απόκτηση των παιδιών. Η εκπαίδευση όλων των παιδιών γίνεται κι αυτή κρατική υπόθεση. Οι γυναίκες μπορούν να έχουν την ίδια μόρφωση και εκπαίδευση με τους άνδρες. Ο Πλάτων δεν απέρριπτε την ιδέα ενός ηγεμόνα (αντί για Συμβούλιο ή Συνέλευση) που θα προκύψει από το Σώμα Εκλεκτών γιατί «δήλον παντί ότι τυραννουμένης μεν πόλεως ουκ έστιν αθλιωτέρα, βασιλευομένης δε ουκ ευδαιμονεστέρα».
Μοναδικός όρος διάσωσης της Πολιτείας είναι να κυβερνούν οι φιλόσοφοι ή να γίνουν φιλόσοφοι οι άρχοντες. Βέβαια μπορεί ο αληθινός φιλόσοφος να αποσυρθεί από την πολιτική, όπως βλέπουμε στον Μύθο του Σπηλαίου, όπου ο φιλόσοφος φεύγει από την σπηλιά σε κατάσταση απόλυτης «ενικότητας». Έτσι, όμως, διασώζεται ο φιλόσοφος χωρίς την ταιριαστή για αυτόν πόλη… «μη τυχών πολιτείας προσηκούσης». Πρέπει η Πολιτεία να στηριχθεί στη διαφορά της, να την αφήσει να κυβερνήσει ή να της αναθέσει την εκπαίδευση των αυριανών αρχόντων.
Η φωτογραφία απεικονίζει το Σελινούντα της Σικελίας.