φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Οι Νόμοι του Πλάτωνα είναι το πρώτο έργο αυθεντικής πολιτικής φιλοσοφίας στη δυτική παράδοση. Είναι συγχρόνως μια παρουσίαση πολιτικών αρχών, που μπορούν να συγκριθούν με το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Rousseau ή με τις Αρχές Φιλοσοφίας του Δικαίου του Hegel, και μια πραγματεία εφαρμοσμένης νομοθεσίας που μπορεί να συγκριθεί με το Σύνταγμα για την Κορσική του Rousseau. Νεώτεροι φιλόσοφοι και πολιτικοί έχουν υιοθετήσει τις ιδέες του Πλάτωνα, όπως αποδεικνύει η περίφημη φράση του λόρδου Acton ότι η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα! Οι Νόμοι είναι το τελευταίο έργο του Πλάτωνα – το συνέγραψε μεταξύ των ετών 350 – 340π.Χ. Γίνεται λόγος για τον ιδανικό κυβερνήτη και για τη σπουδαιότητα του νόμου που θεωρείται ως το μοναδικό μέσο για την ηθική επιβίωση της κοινωνίας. Ο φιλόσοφος χαρακτηρίζει το νόμο «νου διανομήν» (714a) και αποτελεί το θεμέλιο της Άριστης Πολιτείας του.
Στους «Νόμους» πρωταγωνιστές είναι τρεις συνομιλητές: Ο Αθηναίος (Ξένος ονομάζεται γιατί βρίσκεται στην Κρήτη), ο Μέγγιλος από την Σπάρτη και ο Κλεινίας από την Κρήτη, και συγκεκριμένα από την Κνωσσό, που ήταν αποικία των Λακεδαιμονίων…
ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Θεός ή τις ανθρώπων είληφε την αιτίαν της των νόμων διαθέσεως;
ΚΛΕΙΝΙΑΣ: Θεός, ω ξένε, Θεός, παρ’ημίν Ζευς, παρά Λακεδαιμονίοις Απόλλωνας.
ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Σύμφωνα με τον Όμηρο ο Μίνωας κάθε εννέα χρόνια συναντούσε τον πατέρα του Δία και κατά τας εντολάς του νομοθετούσε στις πόλεις της Κρήτης.
ΚΛΕΙΝΙΑΣ: Έτσι είναι, και ο αδελφός του Ραδάμανθυς υπήρξε πολύ δίκαιος.
ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Και καλό το κλέος και ταιριάζει στο γιο του Δία. Ας συζητήσουμε για τα θέματα αυτά παίρνοντας το δρόμο που οδηγεί από την Κνωσσό στο του Διός Άντρον και Ιερόν, πορευόμενοι ανάμεσα στα ψηλά και σκιερά δέντρα και στους θαυμάσιους λειμώνες…
Ο δρόμος που παίρνουν οι τρεις συζητητές αντιπροσωπεύει την πρόοδο προς την πρώτη αρχή της νομοθεσίας, το χώρο της Ελευθερίας… Συμβολίζει την προεργασία, η οποία χρειάζεται πριν ασχοληθούν οι νομοθέτες με το καθήκον της διατύπωσης συγκεκριμένων νόμων. Η νομοθετική διαδικασία είναι ειδική επιστήμη και τέχνη. Το νομοθετικό έργο είναι διπλό: Από τη μια μεριά πρέπει να καθορίσει ένα σύνταγμα, ένα πολίτευμα και να οργανώσει τις Αρχές της πόλης - κράτους. Από την άλλη πρέπει να δώσει τους νόμους στις Αρχές. Οι νόμοι είναι οι κανόνες στους οποίους οι άρχοντες πρέπει να προσδώσουν ισχύ. Χρειάζονται επομένως επιχειρήματα και πειστική ρητορική, τα λεγόμενα προοίμια των νόμων ώστε οι τελευταίοι να γίνουν αποδεκτοί.
Ο Πλάτων δίνει έμφαση στην αναγκαιότητα του Προοιμίου, του πειστικού μέρους του νόμου δηλαδή, το «δια την ευμένειαν ευμαθέστερον ποιεί την επίταξιν». Το Προοίμιο θα συμπεριλαμβάνει τις γενικές αρχές του Φυσικού Δικαίου που ταιριάζουν στην ανθρώπινη φύση, τους άγραφους νόμους, καθώς και τους νόμους και τα ήθη των προγόνων. Το Σωκρατικό μοντέλο της διαλεκτικής συζήτησης συνιστά τον ορίζοντα μέσα στον οποίο η θεωρία των προοιμίων μπορεί να τοποθετηθεί.
Στο πλατωνικό έργο «Πολιτεία» αναλύονται οι προϋποθέσεις της ιδανικής πολιτείας, που ονομάζεται πρώτη επιλογή ή Πρώτος Πλους. Εκεί η αληθινή πολιτική βρίσκεται στην Ψυχή, της οποίας η πόλις είναι η εικόνα… Στους «Νόμους» η οργανωμένη πολιτεία είναι μια πόλη δευτέρως, μια δεύτερη επιλογή, ένας Δεύτερος Πλους! Οι νόμοι της πόλης θα είναι όσο το δυνατόν οι καλύτεροι... Καθώς ο άνθρωπος είναι μια μαριονέττα, ένα παίγνιον των θεών, συνδέεται με το θείο με μια χρυσή κλωστή πολύτιμη μεν αδύναμη δε. Συγχρόνως τον τραβούν προς τα κάτω τα σιδερένια νήματα των άλογων παθών. Ο πολιτικός ανορθολογισμός είναι διπλός: από τη μια μεριά ο αυταρχικός δεσποτισμός, από την άλλη η ανεξέλεγκτη δημοκρατία.
Στην εποχή του, όπως και στις μέρες μας, εξουσιάζουν ο άρχοντες της αμούσου παρανομία … αντί αριστοκρατίας κυριαρχεί η …θεατροκρατία ! Η άδεια (ατιμωρησία) έτεκεν αναισχυντία και το θράσος απέναντι στη γνώμη του καλύτερου είναι επίσης πονηρή αναισχυντία… Εφόσον δεν υπάρχουν πολιτικές προσωπικότητες με θεϊκή κράση η δεύτερη καλύτερη λύση είναι η Αρχή του Νόμου (875c-d). Η φύσις των ανθρώπων «ουδενός ικανή φύεται ώστε εθέλειν πράττειν το κοινόν συμφέρον». Συνήθως επιλέγεται από τους άρχοντες το ίδιον συμφέρον. Η πλεονεξία επιλέγει την ιδιοπραγία!
Οι τρεις συνομιλητές πρόκειται να συμμετάσχουν στη ίδρυση μιας αποικίας των Κνωσίων Κρητών, που κατάγονται μάλιστα από τη Γορτυνία της Πελοποννήσου, η οποία –φανταστική και ιδανική πολιτεία- θα ονομαστεί Μαγνησία. Το καλύτερο πολίτευμα για τη Μαγνησία είναι η κυριαρχία, του Λόγου, του Νου, η Νοοκρατία αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο. Ο φιλόσοφος είναι υπέρμαχος ενός μικτού, μετριοπαθούς καθεστώτος. Στους θεσμούς της δημοκρατικής Αθήνας- Συνέλευση (Εκκλησία) του Δήμου, Βουλή, Δικαστήρια- ο Πλάτων προσθέτει ισχυρούς εποπτικούς και ελεγκτικούς μηχανισμούς, όπως το περιβόητο Νυκτερινό Συμβούλιο (Νυκτερινός Σύλλογος), τους 37 νομοφύλακες, τους αξιωματικούς (3 στρατηγοί, 2 ίππαρχοι, 10 ταξίαρχοι, 10 φύλαρχοι), τους ιερείς, τους οικονομικούς αξιωματούχους (60 αγρονόμοι), τους ελεγκτές και εξεταστές των αρχόντων, οι οποίοι ονομάζονται εύθυνοι, τους 12 δικαστές και τον υπουργό – θα λέγαμε σήμερα- παιδείας. Κυρίαρχος όλων είναι ο Νόμος. Οι άρχοντες υπόκεινται σε δοκιμασία πριν αναλάβουν το αξίωμα ή από τη Βουλή ή από τους Νομοφύλακες.
Ο Νυκτερινός Σύλλογος υφίσταται για να διαφυλάττει τους νόμους και να εμβαθύνει στην κατανόησή τους. Στο όργανο αυτό συμμετέχουν οι άριστοι ιερείς, οι δέκα πιο ηλικιωμένοι από τους νομοφύλακες, οι εύθυνοι με κύρος και ο αξιωματούχος της εκπαίδευσης. Επίσης δικαίωμα συμμετοχής σε αυτό έχουν πρώην άρχοντες και άξιοι πολίτες, κυρίως όσοι έχουν ταξιδέψει στο εξωτερικό και κομίζουν κάτι καινούριο. Κάθε ηλικιωμένος έχει δικαίωμα να φέρει στο Συμβούλιο και ένα νεώτερο άτομο, ηλικίας 30 – 40 ετών, πράγμα που φανερώνει και την παιδαγωγική δραστηριότητα του συλλόγου. Το Νυχτερινό Συμβούλιο είναι η ψυχή και η κεφαλή της πολιτείας. Είναι συγχρόνως φιλοσοφικός και πολιτικός Θεσμός. Η μελέτη του νόμου απαιτεί ειδική γνώση, η οποία κατακτάται με την κατάλληλη παιδεία αλλά και με μεθόδους που ίσως θα μας ξένιζαν, λ.χ. την κινησιολογία.. Η εξουσία του Νυχτερινού Συλλόγου βρίσκεται στη διανοητική και ηθική του ανωτερότητα και αυθεντία.
Στο πρώτο από τα 12 βιβλία του έργου ο Πλάτων αναφέρει: «Ην γαρ καλούσιν οι πλείστοι των ανθρώπων ειρήνην, τούτο είναι μόνο κατ’ όνομα. Γιατί στην πραγματικότητα πάσαις προς πάσας τας πόλεις αεί πόλεμον ακήρυκτον κατά φύσιν είναι. Η ευ πολιτευομένη πόλις, δηλαδή το κράτος με το σωστό πολίτευμα, εξασφαλίζει τη νίκη στον πόλεμο εναντίον άλλων πόλεων – κρατών. Αυτό ισχύει για τις εξωτερικές σχέσεις αλλά ισχύει και στο εσωτερικό της πόλης, όταν εκδηλώνεται εμφύλια διαμάχη, η λεγόμενη στάσις!
Εννοείται πως πολύ σημαντική θέση στο έργο του Πλάτωνα και συγκεκριμένα στο έργο του νομοθέτη της Μαγνησίας έχει η παιδεία, η ακριβεστέραν παιδεία (170e). «Η παιδεία φέρει και νίκην, νίκη δε ενίοτε απαιδευσίαν». Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει η παιδεία για τους νέους, καθώς η φύσις τους είναι διάπυρος (όλο φωτιά!). Η μουσική θα βοηθήσει τη νιότη ολιστικά: με τον ρυθμό της κινήσεως και την αρμονία μεταξύ οξέος και βαρέος ήχου θα δημιουργηθεί η χορεία =όρχησις: χορός και ωδή….