ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΑΛΟΥΠΗΣ
Σε μια κομβική στιγμή για το μέλλον της Ευρώπης, παραμονές του Μιλένιουμ και λίγο πριν από την επίσημη εισαγωγή του κοινού νομίσματος στην Ευρωζώνη, το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο συνήλθε στο Ελσίνκι στις 10 - 11 Δεκεµβρίου 1999 για να εγκρίνει το «Διάγγελµα για τη Νέα Χιλιετία».
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, αφού πρώτα διακήρυξε την πίστη του στη διαδικασία και τη σημασία της ευρωπαϊκής διεύρυνσης, δεν έκρυψε την ικανοποίησή του για τις θετικές εξελίξεις στην Τουρκία.
Η έκθεση προόδου της Τουρκίας ήταν κάτι παραπάνω από ενθαρρυντική, επισήμαινε τότε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στα επίσημα συμπεράσματά του:
«Εκφράζουμε την ικανοποίησή μας για την πρόθεση της Τουρκίας να συνεχίσει τις µεταρρυθµίσεις της προκειμένου να συμμορφωθεί προς τα κριτήρια της Κοπεγχάγης. Η Τουρκία είναι υποψήφιο κράτος που προορίζεται να προσχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση µε βάση τα ίδια κριτήρια τα οποία ισχύουν για τα λοιπά υποψήφια κράτη. Με βάση την υφιστάμενη ευρωπαϊκή στρατηγική για την Τουρκία, όπως και για άλλα υποψήφια κράτη, θα ισχύει µια προενταξιακή στρατηγική για την ενθάρρυνση και στήριξη των μεταρρυθμίσεών της».
Τα… προαπαιτούμενα
Η στρατηγική αυτή θα περιλάμβανε ενισχυμένο πολιτικό διάλογο µε έµφαση:
1 Στην πρόοδο για την εκπλήρωση των πολιτικών κριτηρίων προσχώρησης, ιδίως όσον αφορά το θέµα των ανθρωπίνων δικαιωµάτων.
2 Στην αρχή της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών σύµφωνα µε τον Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών. Με προσπάθεια για την επίλυση κάθε εκκρεµούς συνοριακής διαφοράς και άλλων συναφών θεµάτων, προϋπόθεση για την έναρξη διαπραγµατεύσεων προσχώρησης.
3 Στη συνολική ρύθµιση του Κυπριακού.
Τα χρόνια πέρασαν, οι όποιες προσπάθειες ατόνησαν και η Τουρκία απομακρυνόταν όλο και πιο πολύ από την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο Ερντογάν βρέθηκε στην εξουσία από το 2003, όμως αντί οι Ευρωπαίοι να δούνε έναν μεταρρυθμιστή, όπως ήταν σχεδόν βέβαιοι ότι θα γίνει, αντιμετώπισαν τελικά έναν δύσκολο, εξουσιομανή, απείθαρχο, όλο και πιο απρόβλεπτο παίκτη.
Η Τουρκία παρέμεινε ένα... αιώνιο υποψήφιο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφού έτσι κι αλλιώς εξ αρχής δεν μπήκε χρονοδιάγραμμα για την πορεία ένταξής της.
Η προοπτική της τουρκικής ένταξης στην Ευρώπη θα είχε μάλλον ξεχαστεί εντελώς, αν δεν προέκυπτε η προσφυγική κρίση για να αναζωπυρωθεί η συζήτηση. Οι γερμανοτουρκικές σχέσεις, που δοκιμάστηκαν τα προηγούμενα χρόνια, βρέθηκαν ξανά στο επίκεντρο για μια συμφωνία μεταξύ Ευρώπης - Τουρκίας. Μια συμφωνία που ναι μεν έγινε, αλλά, πρακτικά, παραμένει στον αέρα. Και ειδικά μετά τον πρόσφατο «αποκεφαλισμό» Νταβούτογλου από τον Σουλτάνο.
Η αλήθεια είναι πως η Γερμανία ουδέποτε είδε πραγματικά ζεστά την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Και δεν ήταν λίγες οι φορές που έδειξε ξεκάθαρα τις προθέσεις της.
Ακόμα και στην τωρινή περίπτωση της προσφυγικής κρίσης, η Γερμανία αποδείχθηκε σκληρός παίκτης όχι σε όλα, αλλά ειδικά σε κάποια ζητήματα που την ενδιέφεραν. Κι ενώ έδωσε εν τέλει μερικά απ’ όσα ζητούσε η Τουρκία, ωστόσο ο ευρωπαϊκός πήχης στο θέμα της βίζας είναι τόσο ψηλά, που ο καθεστωτικός Ερντογάν βγήκε από τα ρούχα του όταν είδε τα προαπαιτούμενα και τα χρονικά όρια, όσο και κάποια άλλα λεπτά σημεία της συμφωνίας.
Ποια είναι, όμως, τα «αγκάθια» για πλήρη ένταξη της Τουρκίας, μέσα από το γερμανικό πρίσμα;
Πληθυσμός
Ο βασικός λόγος που θεωρείται ότι η Γερμανία είδε εξ αρχής με καχυποψία μια ενδεχόμενη τουρκική είσοδο στην Ε.Ε. έχει να κάνει με το πληθυσμιακό. Η Γερμανία με 82 εκατ. κατοίκους έχει την «αριθμητική» ηγεμονία στην Ένωση. Η Τουρκία είναι στα 79 εκατ. και πολύ σύντομα, λόγω των αυξημένων γεννήσεων σε σχέση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα, θα γινόταν η πρώτη χώρα.
Και μόνο αυτό το ενδεχόμενο, που δεν είναι ενδεχόμενο, αλλά βεβαιότητα, αποτελεί αιτία για να μην θέλει η Γερμανία την Τουρκία στην Ε.Ε. Η δυναμική της Γερμανίας στα κέντρα αποφάσεων, σε πρεστίζ, αλλά ενδεχομένως και σε εμπορικές συμφωνίες θα έφθινε αναπόφευκτα όταν θα έμπαινε στο παιχνίδι με φόρα πρώτης δύναμης, έστω και μόνο πληθυσμιακά, μια χώρα σαν την Τουρκία, με τόσο νεαρό και πολυπληθές εργατικό δυναμικό.
Ευάλωτη
Η Γερμανία θεωρεί την Τουρκία εξαιρετικά ευάλωτη σε κάθε διεθνή και εσωτερική μεταβολή, περισσότερο από κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα.
Η θέση της Τουρκίας είναι τέτοια, που δέχεται ισχυρές πιέσεις απ’ όλες τις πλευρές όταν κατά καιρούς αλλάζουν τα δεδομένα. Στο σταυροδρόμι Ευρώπης και Ασίας αποτελεί χώρα σημαντικής γεωστρατηγικής σημασίας, αλλά η γειτονιά της την επηρεάζει άμεσα και συχνά την αποσταθεροποιεί. Το ίδιο και τα εσωτερικά ανοιχτά της μέτωπα. Κι όπως όλοι γνωρίζουν πια, η Γερμανία απεχθάνεται τις δυσάρεστες εκπλήξεις και καταστάσεις που δεν μπορεί να προβλέψει και να ελέγξει άμεσα.
Η Μεσόγειος
Η Γερμανία, ως ηγέτιδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχοντας καταφέρει να υποσκελίσει εντελώς πια τη Γαλλία στο τραπέζι των αποφάσεων, δεν θέλει να παραδώσει στην Τουρκία τον έλεγχο της Μεσογείου.
Η Τουρκία πασχίζει διαχρονικά να παίξει αυτόν τον ρόλο και συχνά το κάνει επιδεικτικά, ακόμα και στις μέρες μας, όπου ο ανεξέλεγκτος Ερντογάν με κάθε τρόπο θέλει να δείξει ότι η Μεσόγειος είναι ο φυσικός χώρος εξουσίας του. Η σταθερή τουρκική επιθετικότητα, που συνεπάγεται ένα διαρκές φλερτ με κάποιο «ατύχημα», φοβίζει περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο τη Γερμανία.
Ο Σουλτάνος
Ο Ερντογάν είναι απρόβλεπτος παίκτης. Διαταράσσει τις ισορροπίες και τις συμμαχίες της Άγκυρας διαρκώς. Έχει παγώσει τις σχέσεις με τις ΗΠΑ, σταθερό εταίρο της Μέρκελ, έχει φέρει στα άκρα την κατάσταση με τη Ρωσία.
Η Γερμανίδα καγκελάριος, παρά τις κυρώσεις λόγω Κριμαίας, έχει πάντα ήπιο και μεσολαβητικό ρόλο στις σχέσεις Δύσης - Κρεμλίνου, λόγω κυρίως του ενεργειακού. Η Γερμανία, άλλωστε, εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από το ρωσικό φυσικό αέριο. Τη διατάραξη του κλίματος με τη Ρωσία δεν επιθυμούν ούτε τα «βαριά χαρτιά» της γερμανικής βιομηχανίας.
Πειθαρχία
Παραδοσιακά, η Γερμανία λατρεύει την πειθαρχία. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά έχει καταφέρει να την επιβάλει στην Ευρωπαϊκή Ένωση και κυρίως, διά ροπάλου, στην Ευρωζώνη.
Η Τουρκία δεν επιθυμεί να πειθαρχήσει σε ευρωπαϊκούς κανόνες. Πολύ περισσότερο επί Ερντογάν. Οι αυστηροί όροι της Ε.Ε. θα ήταν μάλλον απίθανο να γίνουν αποδεκτοί και να εφαρμοστούν, ειδικά όταν θα αφορούν δημοσιονομικές προσαρμογές και ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η περίπτωση της βίζας είναι ενδεικτική.
Η Τουρκία με δομές περισσότερο ανατολικές παρά ευρωπαϊκές, αυταρχισμό κι εσωστρέφεια επί Ερντογάν, δεν δείχνει... συμβατή με την «κοσμοθεωρία» της Ε.Ε. Ακόμα και στην πρόσφατη συμφωνία για το προσφυγικό, ο Ερντογάν διαλαλούσε ότι το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να γυρίσει με τα ευρωπαϊκά λεφτά ο Νταβούτογλου από τις Βρυξέλλες, προσδοκώντας με τα παζάρια να εξασφαλίσει παραχωρήσεις και κονδύλια από την Ευρώπη, παρά να υιοθετήσει μεταρρυθμίσεις και ευρωπαϊκούς κανόνες.
Εξτρεμισμός
Τα τελευταία έξι χρόνια η Γερμανία έχει τρομάξει από εξτρεμιστικές ομάδες Τούρκων μεταναστών δεύτερης και τρίτης γενιάς. Μία εξ αυτών κάλεσε τους τουρκικής καταγωγής Γερμανούς «να απαιτήσουν αυτονομία για τους Τούρκους της Γερμανίας με απώτερο στόχο την αυτόνομη, ανεξάρτητη διακυβέρνηση».
Ο τουρκικός εθνικισμός φοβίζει τη Γερμανία. Το τουρκικής καταγωγής στοιχείο αποτελεί το 14% ώς 21% του πληθυσμού στη Βεστφαλία και στο Βερολίνο, αντίστοιχα.
Ισλαμοποίηση
Η στροφή της Τουρκίας προς τη σκληρή ισλαμοποίηση, με ατζέντα αρχηγικού ρόλου στις ισλαμικές χώρες, περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Τουρκικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο του Γκρατς και συνεργάτη του Κέντρου Διεθνών Σπουδών του πανεπιστημίου της Οξφόρδης Κερέμ Οκτέμ, «τελικός στόχος του Ερντογάν είναι η διεκδίκηση νέων εδαφών, η ιδέα δηλαδή ότι η Τουρκία θα πρέπει να αποτελέσει τον ηγέτη ολόκληρου του μουσουλμανικού κόσμου».
Οικονομία
Η οικονομία της Τουρκίας διαθέτει δυναμική, αλλά όχι και σταθερότητα. Από τα χέρια του ΔΝΤ μεταπηδά στο οικονομικό θαύμα κι από την εποχή της ανάπτυξης εύκολα βρίσκεται ξανά, όπως τώρα, στο φάσμα της καθίζησης. Η εμμονή της Γερμανίας επικεντρώνεται σε δύο λέξεις που αγνοεί η τουρκική οικονομία: «οικονομική σταθερότητα».
Μεταξύ 2002-2007 το ΑΕΠ της Τουρκίας αυξανόταν με ετήσιο ρυθμό 6,8%, αλλά έκτοτε «κόλλησε» στο 3-3,5%. Οι προβλέψεις είναι δυσοίωνες με τις αναταράξεις στην οικονομία, την κλονισμένη πολιτική σκηνή της χώρας, αλλά και με τα τρομοκρατικά χτυπήματα που πλήττουν άμεσα τον τουρισμό. Μόνο οι ρωσικές κυρώσεις αναμένεται να ψαλιδίσουν 0,7% από την αύξηση του τουρκικού ΑΕΠ το 2016.
Οι άμεσες ξένες επενδύσεις καταρρέουν, το οικονομικό περιβάλλον έχει γίνει ασταθές, η διαφθορά κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα της ζωής του τόπου. Ο αυταρχισμός του Ερντογάν στραγγαλίζει την οικονομία και τις ελευθερίες. Εν κατακλείδι, η τουρκική οικονομία δεν θεωρείται υγιής και, κυρίως, ούτε εύκολα ιάσιμη.
Ανατολικά; Μάλλον όχι...
Ακόμα, όμως, κι αν το Βερολίνο φλέρταρε με την ιδέα μιας τουρκικής ένταξης στην Ε.Ε., η συγκυρία δεν είναι ευνοϊκή. Η Γερμανία έχει ως προσανατολισμό να αναπτύξει κι άλλο τις εμπορικές της δραστηριότητες και τις εξαγωγές της ανατολικά, με επίκεντρο την Κίνα, όμως στην παρούσα φάση είναι πιο εσωστρεφής στρατηγικά κι απορροφημένη από το ντόμινο παρενεργειών της οικονομικής κρίσης.
Για να το θέσουμε σαφέστερα, η Γερμανία έχει πρωτίστως στραμμένο το βλέμμα της στο εσωτερικό της Ευρώπης: Δυτικά (Βρετανία) και Νότια (Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία). Προσπαθώντας να ελέγξει την ενότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εν μέσω παράλληλων κρίσεων και υπαρξιακών αναζητήσεων.
Μακροπρόθεσμα, ενδεχομένως να αλλάξει ο γερμανικός προσανατολισμός και όσον αφορά τις βλέψεις της στη μεγάλη τουρκική αγορά σε τομείς όπως παραγωγή προϊόντων, εργατικό δυναμικό, κατανάλωση. Στην παρούσα φάση, όμως, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται στον ορίζοντα.
Γεωπολιτικά μέτωπα
Τα μέτωπα της Τουρκίας οξύνονται σε μια πολύ ευαίσθητη φάση για την Ευρώπη και την ευρύτερη περιοχή. Το Κουρδικό, το Συριακό, η ένταση με τη Ρωσία, οι προς το παρόν άκαρπες διαβουλεύσεις για την επίλυση του Κυπριακού, η επιθετικότητα της Άγκυρας στο Αιγαίο, παρουσία του ΝΑΤΟ, είναι πονοκέφαλοι που σε καμία περίπτωση δεν προτίθενται να χρεωθούν ούτε η Γερμανία ούτε η Ευρώπη. Οι τουρκικοί μπελάδες θεωρούνται από την Ευρώπη ως αρμοδιότητα των ΗΠΑ και η στάση Βρυξελλών και Βερολίνου δείχνει ότι δεν θέλουν να αλλάξει αυτό το στάτους.
Οι δέκα προαναφερθέντες λόγοι οδηγούν στο συμπέρασμα ότι Βερολίνο και Βρυξέλλες επιθυμούν περισσότερο μια «ειδική σχέση» στα μέτρα τους με την Τουρκία, ώστε να μένει ανοιχτός ο δίαυλος με την Άγκυρα, αλλά χωρίς μόνιμες δεσμεύσεις. Κάτι που φαίνεται να βολεύει και την Τουρκία, αφού έτσι κι αλλιώς δεν δείχνει σημάδια και διάθεση για μεγάλες αλλαγές. Για πλήρη ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. οι συνθήκες δεν κρίνονται ώριμες από το 1999 ώς τώρα. Για ακόμα περισσότερους λόγους πια σήμερα, σε σχέση με τότε...
ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ