φιλολόγου –Μ.Α Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Ο σπουδαίος ιστορικός, κοινωνιολόγος και πολυσχιδής συγγραφέας των Μέσων Χρόνων (Μεσαίωνα – Middle Ages αποκαλούμε τους 10 αιώνες από τον 5ο ως τον 15ο μ.Χ.) Ibn Khaldun γεννήθηκε στις 27 Μαϊου 1332 στην Τυνησία και απεβίωσε στις 17 Μαρτίου 1406 στο Μαρόκο. Στην αυτοβιογραφία του ο ίδιος προσδιορίζεται ως Άραβας – μουσουλμάνος. Πρόκειται για μεγάλη μορφή στο χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών και του πολιτισμού. Το opus magnum είναι το έργο του Muqaddimah, το οποίο διεθνώς ονομάζεται και Προλεγόμενα (Prolegomena) από την ελληνική λέξη που σημαίνει «Εισαγωγή». Στη προκειμένη περίπτωση πρόκειται για μια εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Ιστορίας. Ο Khaldun είναι προπομπός της κοινωνιολογικής προσέγγισης της ιστορίας που εφαρμόζεται στους Νεώτερους Χρόνους. Επίσης, είναι ο συγγραφέας της ιστορίας των μουσουλμάνων της Βορείου Αφρικής.
Η πολιτικοποιημένη οικογένεια του Khaldun είχε ρίζες στην Ισπανία κατά τα πρώτα χρόνια της Αραβικής κατάκτησης. Στην Σεβίλλη έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στους εμφύλιους πολέμους του 9ου αιώνα και ήταν ανάμεσα στις τρεις κυρίαρχες οικογένειες της πόλης. Στους επόμενους τέσσερις αιώνες οι πρόγονοι του Khaldun κατόρθωσαν να αναρριχηθούν σε υψηλά διοικητικά και πολιτικά πόστα υπό τον έλεγχο των δυναστειών των Umayyad (Ομεϋαδών), Almoravid, Almohad κ.ά. Επίσης, κάποιοι που υπηρέτησαν στον στρατό σκοτώθηκαν στην Μάχη Al- Zallaqah (1086) που προσωρινά εμπόδισε την χριστιανική κατάκτηση της Ισπανίας. Όμως στα 1248, λίγο πριν την Reconquista της Σεβίλλης και της Κόρδοβας από τους χριστιανούς βασιλείς, έφυγαν μαζί με πολλούς ομόθρησκούς των και εγκαταστάθηκαν μετά τα Στενά του Γιβραλτάρ, στην ακτή του Μαρόκου, και συγκεκριμένα στην πόλη Ceuta (Θέουτα), η οποία ήταν αποικία των Ελλήνων! Εκεί, στις Ηράκλειες Στήλες είχε φτάσει ο ημίθεος Ηρακλής και σήμερα δεσπόζει επιβλητικό το άγαλμα του μυθικού ήρωα.
Ο Khaldun είδε τους γονείς του να πεθαίνουν στα 1349 από τον Μαύρο Θάνατο (την πανούκλα) στην Τυνησία, όπου είχαν προηγουμένως εγκατασταθεί. O Khaldun εντρύφησε στα έργα πολλών συγγραφέων, ομόθρησκων αλλά και αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, μέσω του Αβερρόη. Ας μη ξεχνούμε ότι ήταν σύγχρονος και των Βυζαντινών λογίων. Στο Μαγκρέμπ ένιωσε τις συνέπειες από τις έριδες μεταξύ των δυναστειών Merini και Hasfid και τις ίντριγκες. Ο ίδιος ήταν σημαίνον πολιτικό πρόσωπο και στοχοποιήθηκε αρκετές φορές –φυλακίστηκε για δύο έτη.
Το 1375 αποσύρθηκε από την ενεργό δράση και αφοσιώθηκε στις μελέτες του και στη συγγραφή της Ιστορίας των Αράβων και Βερβέρων. Παρέμεινε για τέσσερα χρόνια στο κάστρο της πόλης Φρέντα στην Αλγερία, όπου έγραψε το αριστούργημά του Muqaddimah. Κυρίαρχη έννοια στη σκέψη του είναι ο συνεκτικός δεσμός που συνδέει τα μέλη μιας κοινότητας, μιας φυλής ή ενός έθνους και που ο Khaldun τον ονομάζει asabiyah. Για όσους ασχολούνται με κοινωνιολογία και τις επιστήμες του πολιτισμού αναγνωρίζουν σε αυτόν τον όρο το επιστέγασμα των δεδομένων που ενώνουν τα μέλη της ανθρώπινης κοινωνίας, όπως πρώτος τα είχε εκθέσει ο Αριστοτέλης.
Η κεντρική σημασία του asabiyyah είναι η κοινωνική συνοχή, ο κοινωνικοπολιτικός δεσμός που δείχνει την ισχύ των εθνικών ομάδων, την ενότητα, την συντροφικότητα και την κοινή συνείδηση – ταυτότητα. Η θρησκεία παίζει επίσης έναν καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των μελών της κοινότητας. Ο εθνικισμός και το asabiyah θεωρούνται ανάλογα φαινόμενα. Μάλιστα ο αραβικός εθνικισμός χρωστάει πολλά σε αυτήν την αυτοσυνειδησία και αλληλοϋποστήριξη που τους ενέπνευσε το asabiyah.
Ο εμπνευστής του θεωρεί ότι μέσω της θρησκείας οι άνθρωποι μπορούν να ενισχύσουν την ενότητα που είναι η βάση για την άνοδο στην εξουσία. Ξεκινώντας από τις νομαδικές φυλές -τους Βεδουίνους της ερήμου- και φτάνοντας ως τον αστικό τρόπο ζωής, οι φυλές και τα έθνη έχουν ανάγκη από την ανάπτυξη της ιδιοπροσωπείας τους για να υπάρξουν και να κυριαρχήσουν. Η ομάδα με τους πιο ισχυρούς ενοποιητικούς θεσμούς κυριαρχεί των άλλων ομάδων. Φυσικά η πρώτη σύνδεση ανάμεσα στα μέλη μιας δυναστείας είναι η συγγένεια εξ αίματος. Στη συνέχεια, όμως, εξίσου σημαντικοί είναι οι πολιτικοί και πολιτιστικοί θεσμοί και η θρησκεία.
Ο διπλωμάτης και φιλόσοφος συγγραφέας υποστηρίζει την κυκλική ροή της Ιστορίας. Τα πάντα έρχονται και παρέρχονται. Οι δυναστείες, οι πόλεις και οι πολιτισμοί έχουν καθαρά στάδια. Οι συνθήκες είναι διαφορετικές σε κάθε στάδιο και οι υποστηρικτές της εξουσίας αποκτούν σε κάθε στάδιο ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Έτσι, κατά το πρώτο στάδιο της επιτυχίας οι ηγέτες είναι ακόμη καλοί και συνετοί. Στο τέταρτο ή πέμπτο στάδιο εξουσίας των απογόνων (στην τρίτη γενιά) έχει χαθεί ο δεσμός με τις αξίες και οι εξουσιαστές έχουν μεταλλαχθεί σε σπάταλα και διεφθαρμένα όντα. Έχει χαθεί η αρρενωπότητα και η σκληραγώγηση των πρώτων καιρών. Οι πολιτισμοί και τα έθνη σώζονται μόνο αν υπάρχει αποτελεσματική «απάντηση» στην πρόκληση της εξωτερικής επίθεσης ή της εσωτερικής παρακμής, τονίζει ο ιστορικός Arnold Toynbee, θαυμαστής του έργου του Ιμπν Κχαλντούν.
Στη μεθοδολογία του Κχαλντούν προέχει η ερμηνεία της ιστορίας των πολιτισμών, των λαών και των ελίτ που τους διοικούν μέσα από τα αίτια που καθορίζουν τις πράξεις όλων. Οι αιτίες που ρυθμίζουν τις κοινωνικές αλλαγές είναι ενδογενείς. Ο κύκλος είναι ως εξής: πρωτογονισμός, πολιτισμός (αστικός), βασιλεία και εξουσία, οικονομική εξάρτηση, παρακμή και ξανά πίσω στην απολίτιστη κατάσταση. Το πεδίο για τον διανοούμενο που έχει μια ισλαμική κοσμοθεωρία είναι πιο ξεκάθαρο, μας λέει ο ακαδημαϊκός Abdel El Messeri στο www.muslimphilosophy.com Στην Νέα Τάξη Πραγμάτων οι δυτικοί δεν έχουν το asabiyah. Δεν υπάρχει ένα πολιτιστικό –παιδαγωγικό πρόγραμμα ζωής. Ο Δυτικός κόσμος υφίσταται την κρίση του φιλελεύθερου καπιταλισμού, αφού ο σοσιαλισμός δεν υπάρχει πια. Πρόκειται για το τέλος της ιστορίας; Της ιδεολογίας; Οι δυτικοί είναι χωρίς Κοσμοθεωρία, χωρίς ιδεολογία, χωρίς αποστολή. Κοιτούν εδώ και εκεί χωρίς να επικεντρώνονται κάπου. Κλαίγονται… Οι λέξεις μεταμοντέρνος, μετάνθρωπος κ.ά. δηλώνουν ένα κάποιο τέλος. Επίσης έχει χαθεί η ευδαιμονία, η ευτυχία που επιτυγχάνεται με τον δεσμό της κοινωνίας και την ισορροπία με τον εαυτό και τη φύση.
Θα κλείσω το παρόν άρθρο με ένα περιστατικό της ζωής του Κχαλντούν. Στα 1400 ο Τουρκομογγόλος Ταμερλάνος (Timur the Lame) εισέβαλε στη Συρία και ο νέος σουλτάνος της Αιγύπτου εξεστράτευσε εναντίον του, παίρνοντας μαζί του και τον Κχαλντούν. Όμως ο στρατός των Μαμελούκων γύρισε στην Αίγυπτο και ο Κχαλντούν έμεινε στην πολιορκημένη Δαμασκό. Η κατάσταση ήταν ανυπόφορη για τους πολιορκημένους. Ο Ταμερλάνος ζήτησε να συναντήσει τον Κχαλντούν, τον οποίο κατέβασαν με σχοινιά από τα τείχη της πόλης… Έμεινε κοντά στον εχθρό επτά εβδομάδες και προσπάθησε να του εμφυσήσει σοφία και σύνεση και …asabiyah. Ως διπλωμάτης όμως, δεν του έδωσε πληροφορίες για την κατάκτηση της Αιγύπτου και της Δυτικής Αφρικής, όταν του ζήτησε. Ο Ταμερλάνος τον αντιμετώπισε με σεβασμό και δέχτηκε να αντιμετωπίσει ευνοϊκά τους εναπομείναντες δημόσιους λειτουργούς της Δαμασκού…