Όποιος θεωρήσει το χθεσινό δημοψήφισμα και το αποτέλεσμά του, ως το δραματικό τέλος μιας διαδρομής, σίγουρα κάνει λάθος. Αποτελεί μάλλον την αρχή, που ή θα οδηγήσει σε μια άλλη Ευρώπη ή θα οδηγήσει σε καθόλου Ευρώπη για μια σειρά από χώρες.
Γιατί το ζήτημα δεν είναι η Μεγάλη Βρετανία και η σχέση της με την ΕΕ, αλλά η ίδια η Ευρώπη που πλέον γεννά στους λαούς τη διάθεση για αμφισβήτηση του υποτιθέμενου ευρωπαϊκού οράματος, το οποίο κανείς πια δεν γνωρίζει.
Η ενοποίηση που δεν προχώρησε, η γερμανοποίηση της Ευρώπης και η ανακήρυξη της λιτότητας ως μόνης λύσης για κάθε πρόβλημα, πληθαίνει τις στρατιές των ευρωσκεπτικιστών. Παράλληλα τα μετέωρα βήματα ως προς την δημιουργία ευρωπαϊκής ταυτότητας, κινητοποίησε τα εθνικά αντανακλαστικά, χωρίς παράλληλα να προσφέρει επιχειρήματα στους οπαδούς της Ευρώπης.
Αν οι αγορές και οι πολιτικοί νιώθουν τον τρόμο του Brexit, οι πολίτες που υποφέρουν από τις ανισότητες σε κάθε χώρα της Ένωσης, δεν αισθάνονται κάτι διαφορετικό σε σχέση με την προηγούμενη μέρα, την προηγούμενη εβδομάδα ή τον προηγούμενο μήνα.
Όταν λοιπόν φτάνει ένας Ευρωπαίος να θέσει το ερώτημα “Εντός ή εκτός Ευρώπης”; στον εαυτό του, μπορεί η απάντηση να είναι διαφορετική από αυτό που περιμένουν οι αγορές και η γραφειοκρατία των Βρυξελλών.
Σύντομα θα ξέρουμε αν οι ηγεσίες της Ευρώπης έχουν λάβει το μήνυμα και σε λίγους μήνες θα φανεί αν σχεδιάζουν να κάνουν και κάτι γι' αυτό ή απλώς θα περιμένουν την επόμενη κρίση και το επόμενο πιθανό -exit.
Μπορεί πολλοί να παρουσιάσουν το αποτέλεσμα ως νίκη του εθνικισμού και του λαϊκισμού, αλλά θα πρέπει επίσης να διαβαστεί και ως ήττα των μανδαρίνων των Βρυξελλών και των φανατικών της λιτότητας, που έχουν σήμερα το πάνω χέρι στην ΕΕ και παρουσιάζουν τις θέσεις τους, ως μονόδρομο.