φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
«εν μηδενί δε τον σπουδαίον αμαρτάνειν, διο πάντα κατ’ αρετήν ποιείν και τον υπό ταύτης ορθόν λόγον»
Παγκόσμιο έτος Αριστοτέλη (384- 322π.Χ) είναι το 2016 και μια σειρά από συνέδρια και εκδηλώσεις έχουν προγραμματιστεί υπό την αιγίδα ελληνικών φορέων πολιτισμού και της UNESCO. Σημαντική είδηση είναι αυτή του εντοπισμού του τάφου του Αριστοτέλη στα Αρχαία Στάγειρα Χαλκιδικής, όπου ο επικεφαλής της ανασκαφικής ομάδας, αρχαιολόγος κ. Κ. Σισμανίδης, ανακάλυψε και ταυτοποίησε το αψιδωτό κτίσμα στην περιοχή Λιοτόπι (μεταξύ της αρχαϊκής και κλασικής πόλης) ως το ταφικό μνημείο – ηρώο (με βωμό σε μαραμαροθετημένο δάπεδο) προς τιμήν του Αριστοτέλη. Οι συμπολίτες του Σταγειρίτες μετέφεραν την τέφρα του από την Χαλκίδα στην γενέτειρά του τιμώντας έτσι τον μεγάλο φιλόσοφο, επιστήμονα, νομοθέτη και δεύτερο οικιστή της πόλης τους (επειδή την είχε καταστρέψει ο Φίλιππος και ο Αριστοτέλης μεσολάβησε στα 340π.Χ. για την επανίδρυσή της).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτούν τα πρωτότυπα έργα των Ελλήνων κλασικών που μελετώνται παγκοσμίως και συνεχώς για να δείξουμε την αντίθεση ανάμεσα στην εκτίμηση που απολαμβάνει ο πολιτισμός μας διεθνώς και στην απαξίωση που του επιφυλάσσει το ντόπιο Υπουργείο Παιδείας… Ο αρμόδιος Υπουργός Ν. Φίλης απαξίωσε για άλλη μια φορά την εθνική μας παιδεία χαρακτηρίζοντας την διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, που είναι η μητέρα γλώσσα των λατινικών και κατ’ επέκταση των Ευρωπαϊκών διαλέκτων, ως παρά φύσιν και άχρηστη!
Ο Αριστοτέλης ασκεί μια αδιάλειπτη επίδραση στην ανθρώπινη διανόηση για μια περίοδο 2400 χρόνων και θα συνεχίσει να ισχύει γιατί το έργο του είναι διαχρονικό. Είναι ο καθολικός φιλόσοφος και επιστήμονας με επίδραση στον Ελληνιστικό και Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, στη Βυζαντινή λόγια παράδοση, στον Αραβικό κόσμο, στη Μεσαιωνική Ευρωπαϊκή διανόηση κ.ά. Το έργο του εξαπλώνεται σε ένα εκπληκτικό εύρος θεμάτων που καλύπτει τους κλάδους της Φιλοσοφίας-Ανθρωπιστικών Σπουδών (Λογική, Μεταφυσική, Πολιτική – Ηθική, Ρητορική) και των Φυσικών Επιστημών (Φυσική, Ζωολογία, Βιολογία, Βοτανική, Μαθηματικά, Αστρονομία, Ψυχολογία, Ιατρική, Οικονομικά κ.ά). Με τον Αριστοτέλη οικοδομούμε τις εννοιολογικές γέφυρες ανάμεσα στην επιστημονική διανόηση και τον φιλοσοφικό στοχασμό.
Η Λογική είναι το γενικό εργαλείο (όργανον) για κάθε επιστημονική εργασία και προσδιορίζει την ηθική και πολιτική συμπεριφορά του ανθρώπου. Η έννοια του Ορθού Λόγου είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της αριστοτελικής ηθικής και τη συναντούμε στα «Ηθικά Ευδήμεια» και στα «Ηθικά Νικομάχεια». Επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη ο Στωικός Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκα έγραφε: «Sapientia quae sola libertas est». Η σοφία είναι η μοναδική ελευθερία. Το «κατά λόγον» ζην ταυτίζεται με το «κατά φύσιν και κατ’ αρετήν ζην». Η «πολύμοχθος αρετή», που υμνήθηκε από τον Αριστοτέλη με τον ύμνο που είχε αφιερώσει στους Δελφούς προς τιμή του ενάρετου πεθερού του Ερμία, είναι «έξις προαιρετική εν μεσότητι ούσα τη προς υμάς ωρισμένη λόγω και ως αν ο φρόνιμος ορίσειε». Η αρετή είναι συνήθεια που πηγάζει από την προαίρεση και διατηρείται στη μεσότητα που προσδιορίζεται από τη λογική ενός φρόνιμου–συνετού ανθρώπου. (Ηθικά Νικομάχεια). Η προαίρεση είναι βουλευτική όρεξις, δηλαδή επιθυμία μαζί με σκέψη που εξαρτάται από τη δική μας εξουσία, δηλαδή αρετή. Η ελευθερία του ανθρώπου να προαιρείται, να επιλέγει ο ίδιος τους στόχους του και ναορίζει τις ενέργειές του, αποτελεί και την τραγικότητά του ως «ζώου πολιτικού».
Το έργο του Αριστοτέλη «Πολιτικά» εμπεριέχει μια συστηματική μελέτη των πολιτευμάτων των πόλεων- κρατών που γνώριζε ο Αριστοτέλης, τον διαχωρισμό των πολιτικών συστημάτων σε ορθά και ημαρτημένα (ή παρεκβατικά) που παραμένει κλασικός, την «αθροιστική θεωρία» που αποτελεί το έρεισμα όσων υποστηρίζουν τον θεσμό της δημοκρατίας, καθώς και προσωπικές απόψεις του συγγραφέα για το ιδανικό πολίτευμα που τείνει να είναι το αξιοκρατικό.
Στο πρώτο βιβλίο (τόμο) των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρει πως εκ φύσεως (φύσει) δημιουργείται ο θεσμός του οίκου, της κώμης και της πόλης, που εγγυάται την αυτάρκεια του ατόμου. Ο άνθρωπος είναι «φύσει ζώον πολιτικόν» για να εξασφαλίσει την επιβίωσή του (σωτηρίαν) και στη συνέχεια το ευ ζην. Ο άνθρωπος ως ερημίτης δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τον στόχο του… Ή πρέπει να είναι θηρίο ή θεός! Ο άνθρωπος χωρίς κοινωνία είναι σαν χέρι που αποκόπηκε από το σώμα… Το κράτος υπάρχει όχι νόμω ούτε έθει αλλά φύσει.
Στο ΙV βιβλίο των «Πολιτικών» ο πολιτικός επιστήμονας ορίζει την «πολιτεία» ως την τάξη που καθορίζει τον τρόπο κατανομής των αξιωμάτων του κράτους, ως το κυρίαρχο στοιχείο και τον σκοπό της πολιτικής κοινότητας. Το «τέλος», ο σκοπός του πολιτεύματος, είναι το στοιχείο εκείνο που καθορίζει την κατανομή των αξιωμάτων. Το πολίτευμα είναι ένας ορισμός του σκοπού που θέτει το πολιτικό σύνολο. Είναι η έκφραση του είδους της ζωής που η πολιτική κοινότητα θέτει μπροστά της ως ένα ιδανικό. Συνεπώς είναι ο τρόπος ζωής μιας πόλης –κράτους: «Η γαρ πολιτεία βίος τις εστί πόλεως».
Για την κατανόηση της πολιτείας είναι απαραίτητο να εξεταστεί ο πολίτης (βιβλίο ΙΙΙ), ο «μετέχων των τιμών». Πολίτης είναι όποιος συμμετέχει στους κύριους θεσμούς, ασκεί δικαστική ή βουλευτική εξουσία ή έχει το δικαίωμα να τις διεκδικήσει. Διαφορετικά, μιλούμε όχι για πολίτη αλλά για «ατίμητο μετανάστη». Οι πολιτικοί θεσμοί των Αθηνών ήταν η Γενική Συνέλευση (Εκκλησία του Δήμου), η Βουλή των Πεντακοσίων, η Ηλιαία, ο Αρειος Πάγος, οι εννέα άρχοντες, οι δέκα Στρατηγοί. Της Σπάρτης ήταν η Απέλλα, η Γερουσία, οι δύο βασιλείς και οι πέντε Έφοροι.
Στο ίδιο βιβλίο ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την διαίρεση των πολιτευμάτων σε ορθά και παρεκβατικά που πρώτος είχε κάνει ο Πλάτων στην «Πολιτεία». Τα πολιτεύματα που αξιολογούνται θετικά είναι η βασιλεία, η αριστοκρατία και η πολιτεία ενώ αρνητικά χαρακτηρίζονται η τυραννία, η ολιγαρχία και η δημοκρατία (οχλοκρατία). Η πρώτη τριάδα ανήκει στα ορθά πολιτικά συστήματα γιατί μέλημα της άρχουσας τάξης είναι το κυρίως δίκαιον, το κοινό συμφέρον, το γενικό καλό-όφελος. Η δεύτερη τριάδα ανήκει στα ημαρτημένα ή παρεκβατικά πολιτεύματα γιατί επιδίωξη των αρχόντων ή της καθεστηκυίας τάξης είναι το ίδιον όφελος, το προσωπικό ή της κάστας – κλίκας συμφέρον. Ας «ακούσουμε» τα λόγια του Αριστοτέλη, όπως δίδασκε στους σπουδαστές του Λυκείου: «…όσαι μεν πολιτείαι το κοινή συμφέρον σκοπούσιν αύται μεν ορθαί τυγχάνουσι ούσαι κατά το απλώς δίκαιον, όσαι δε το σφέτερον μόνον των αρχόντων, ημαρτημέναι πάσαι και παρεκβάσεις των ορθών πολιτειών: δεσποτικαί γαρ, η δε πόλις κοινωνία των ελευθέρων εστίν».
Κορυφαία θεωρία της πολιτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη είναι η «αθροιστική θεωρία», σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις που λαμβάνονται από το πλήθος που συναθροίζεται ως ενιαίο σώμα είναι πιο σωστές από τις εκτιμήσεις των λίγων και εκλεκτών! Ο κάθε άνθρωπος έχει μόρια αρετής και φρόνησης που αν συγκεντρωθούν όλα μαζί τότε το πλήθος ενεργεί ως ΕΝΑΣ άνθρωπος που έχει πολλά αισθητήρια όργανα και αθροισμένες– αυξημένες ηθικές και διανοητικές δυνάμεις -«ικανήν αίσθησιν». Προϋπόθεση για να είναι ωφέλιμη η αθροιστική θεωρία είναι η ΠΑΙΔΕΙΑ του πλήθους, με άλλα λόγια το πλήθος να μην είναι «λίαν ανδραποδώδες»(!)