Της Δήμητρας Ρετσινά Φωτεινίδου
Φιλολόγου – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
«Όλα είναι σωστά καθώς βγαίνουν από τα χέρια του Πλάστη, όλα εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου». Με αυτά τα λόγια αρχίζει το έργο του Jean Jacques Rousseau «Αιμίλιος ή Περί Αγωγής», το οποίο ο φιλόσοφος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού δημοσίευσε στο Παρίσι το 1762, μαζί με το άλλο δικό του magnum opus, το «Κοινωνικό Συμβόλαιο». «Οι προκαταλήψεις, η αυθεντία, η αναγκαιότητα, όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί πνίγουν ουσιαστικά τη φύση του ανθρώπου. Διαμορφώνουμε τα φυτά με την καλλιέργεια και τους ανθρώπους με την εκπαίδευση. Γεννιόμαστε αδύναμοι, έχουμε ανάγκη από δύναμη. Γεννιόμαστε στερημένοι απ’ όλα, έχουμε ανάγκη από συμπαράσταση. Γεννιόμαστε μωροί, έχουμε ανάγκη από κρίση. Όλα όσα δεν έχουμε στη γέννησή μας και τα χρειαζόμαστε μεγάλοι μας τα δίνει η εκπαίδευση…»
Στο έργο «Αιμίλιος» το παιδί εμφανίζεται ως μια ιδιαίτερη συναισθηματική και νοητική οντότητα, με δικούς της ρυθμούς και νόμους ανάπτυξης. Παύει πλέον το παιδί να θεωρείται «μικρογραφία του ενήλικα». Συντελείται, δηλαδή, ένα είδος Κοπερνίκειας επανάστασης στην παιδαγωγική, καθώς το κέντρο βάρους της ανάπτυξης του ανθρώπου στρέφεται από τον ενήλικο στο παιδί. Τίθενται έτσι τα θεμέλια της αναπτυξιακής ψυχολογίας, που φέρνει σε προτεραιότητα τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του παιδιού.
Ήδη από την ελληνική αρχαϊκή παράδοση η πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες που προσφέρει η παιδεία ήταν ισχυρή στους κόλπους των ηρώων πολεμιστών των Ομηρικών Επών. Στο νου μας έρχεται η μορφή του Μέντορα, του παιδαγωγού –πνευματικού καθοδηγητή τόσο του Οδυσσέα όσο και του Τηλέμαχου. Μάλιστα ο όρος Mentoring χρησιμοποιείται από σύγχρονους Αμερικανούς επιστήμονες των ψυχοπαιδαγωγικών σπουδών για να δηλώσουν ακριβώς την πολύπλευρη προσφορά που οφείλει ο διδάσκαλος στο παιδί.
Ο ιδανικός παιδαγωγός για την ηθική διάπλαση των παίδων έχει θεϊκή καταγωγή και σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο είναι ένα παράξενο ον -μισός άνθρωπος και μισό θεριό. Ο σοφός Κένταυρος Χείρων ενσαρκώνει και περικλείει κάθε μορφή σοφίας και γνώσης. Ήταν ο παιδαγωγός του ομηρικού ήρωα Αχιλλέα, στον οποίο δίδασκε μουσική (λύρα και κιθάρα) και ποίηση. Ήταν επίσης ο παιδαγωγός του Ιάσονα, του Θησέα, των Διόσκουρων και του Ασκληπιού. Ο γηραιός Φοίνιξ ήταν επίσης παιδαγωγός του Αχιλλέα και είναι γνωστή η συμβουλή του (Ιλιάδα Ραψωδία Ι στ. 438 – 443): Μύθων τε ρητήρ έμεναι πρηκτήρα τε έργων, δηλαδή να παραμένεις δεινός ρήτορας αλλά και αποτελεσματικός στις πράξεις!
Το μείζον θέμα της παιδείας απασχόλησε φυσικά τους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Η μαιευτική μέθοδος του Σωκράτη θεωρείται σήμερα μια αποτελεσματική παιδαγωγική μέθοδος που οδηγεί το παιδί στην αυτογνωσία, στην κατανόηση του εαυτού και του κόσμου, στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και στην απόκτηση της αυτοπεποίθησης. Στα έργα «Πολιτεία» και «Νόμοι» ο Πλάτων προτείνει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα συμβάλει στην «ακριβεστέραν παιδείαν» των νέων με στόχο τη γνώση της αρετής και την έμπρακτη εφαρμογή της.
Για το πλατωνικό παιδευτικό ιδεώδες στην ιδανική Πολιτεία απαραίτητη είναι η κοινή εκπαίδευση ανδρών και γυναικών, η διαμόρφωση ακμαίου πνεύματος και η ηθική αναμόρφωση του πολίτη. Πέντε είναι οι θεμελιώδεις αρετές: σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη, δικαιοσύνη, ευσέβεια (οσιότητα). Στο πλατωνικό εκπαιδευτικό σύστημα εξέχουσα θέση έχουν τα Μαθηματικά (κυρίως η γεωμετρία, η αρμονία και η αστρονομία). Η Μουσική επίσης είναι μάθημα ιδιαίτερης αξίας που συνίσταται σε τρία μέρη: τον λόγο, την αρμονία και τον ρυθμό. Η πεμπτουσία της παιδείας είναι η Διαλεκτική και η Φιλοσοφία, που ανυψώνει τον άνθρωπο στην υπέρτατη ιδέα του Αγαθού. Όλες οι σπουδές βέβαια καλλιεργούν την ψυχή και βελτιώνουν τα έμφυτα χαρίσματα του ατόμου.
Στο σημείο αυτό αξίζει να θυμηθούμε τον Σωκράτη, ο οποίος απευθυνόμενος στον σοφιστή Γοργία, στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, παρομοιάζει την ανθρώπινη ψυχή με κόσκινο. Όταν οι επιθυμίες κατακλύζουν την ψυχή και ο άνθρωπος δεν ικανοποιείται αλλά διακατέχεται από απληστία, τότε η ψυχή του μοιάζει με τρύπιο κόσκινο και δεν μπορεί να κρατήσει τίποτε λόγω απιστίας και λήθης. Αντίθετα ο ευδαίμων, ο ευτυχής άνθρωπος είναι αυτός που έχει μέτρο στις επιθυμίες του και εγκράτεια.
Δεν υπάρχει μεγαλύτερος υμνητής της κοινωνικής φύσης του ανθρώπινου είδους από τον Σταγειρίτη φιλόσοφο Αριστοτέλη. Στη διδασκαλία του και ιδιαίτερα στα έργα του «Ηθικά Νικομάχεια» και «Πολιτικά» επικεντρώνεται αντίστοιχα στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης προσωπικότητας και στο πολιτικό και εκπαιδευτικό σύστημα της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον πολιτικόν. Η πόλις, δηλαδή το κράτος, δημιουργήθηκε του ζην ένεκεν, συνεχίζει όμως να υφίσταται ένεκα του ευ ζην. Για να επιτευχθεί το ευ ζην χρειάζεται οργανωμένη δημόσια εκπαίδευση για όλους τους πολίτες…
Ο Αριστοτέλης εκφράζει τον προβληματισμό του ως προς τα «έργα» της παιδείας, δηλαδή το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Κάνει ένα διαχωρισμό ανάμεσα σε ελεύθερα και ανελεύθερα έργα, δηλαδή σε μαθήματα και ασκήσεις που καθιστούν το νέο ελεύθερο ή βάναυσον -δούλο στη ψυχή. Η μάθηση και η τέχνη που καθιστά το σώμα και τη διάνοια άχρηστα ως προς τα έργα της αρετής πρέπει να αποφεύγεται.
Η παιδεία αποτελεί κατεξοχήν πολιτικό ζήτημα. Το πολίτευμα δεν είναι μόνο σύστημα διακυβέρνησης αλλά και τρόποι, δηλαδή συμπεριφορές του καθημερινού βίου που καλλιεργούνται μέσω της δια βίου αγωγής και του εθισμού. Η ηθική εξ έθους περιγίγνεται, μας λέει ο Αριστοτέλης, που σημαίνει ότι το ήθος είναι αποτέλεσμα συνεχούς άσκησης και συνήθειας στα ενάρετα έργα. Και καθώς οι πολίτες υιοθετούν το ήθος των πολιτευμάτων τους, είναι επιβεβλημένο να υπάρχει μέριμνα για την παιδεία και το ήθος της κοινωνίας εν γένει. «Αι αρεταί ούτε φύσει ούτε παρά φύσιν ημίν εγγίνεται, αλλά πεφυκόσι μεν ημίν δέξασθαι αυταίς, τελειουμένοις δε δια του έθους».
Η ελληνική διανόηση του 1ου μ.Χ αιώνα διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον των Ελλήνων για την παιδεία των νέων. Ο ιστορικός και φιλόσοφος Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας, συνέγραψε το έργο «Περί Παίδων Αγωγής». Ο Πλούταρχος παραθέτει ένα παράδειγμα από την Ιστορία: Όταν ο νομοθέτης των Σπαρτιατών Λυκούργος εκπαίδευσε με διαφορετικό τρόπο δύο σκυλάκια που είχαν τους ίδιους γονείς τα αποτελέσματα της εκπαίδευσης ήταν φυσικά διαφορετικά. Κάλεσε λοιπόν τους Σπαρτιάτες για να τους το αποδείξει. Από τη μια μεριά ο σκύλος που είχε ανατραφεί με μαλθακό τρόπο και είχε γίνει λίχνος (λιχούδης) έτρεξε στη λοπάδα (στο πήλινο σκεύος με το έτοιμο φαγητό). Από την άλλη, ο σκύλος που είχε εκπαιδευτεί στο κυνήγι ήξεν επί τον λαγωόν (ώρμησε στον λαγό), έγινε δηλαδή, κυριολεκτικώς λαγωνικό!
Ο Πλούταρχος καταφρονώντας εκείνους τους γονείς που αδιαφορούν για την παιδεία των τέκνων τους παραθέτει το εξής ανέκδοτο: Ρώτησε ένας πατέρας τον φιλόσοφο Αρίστιππο πόσος είναι ο μισθός του για την εκπαίδευση του γιου του. Εκείνος του απάντησε χίλιες δραχμές. Τότε ο γονιός δυσαρεστημένος του είπε: «υπερβολικό το τίμημα… με χίλιες δραχμές μπορώ να αγοράσω ανδράποδον (δούλο)». Και τότε πήρε την εξής απάντηση: «Το λοιπόν θα έχεις δύο ανδράποδα, τον υιό σου και αυτόν που θα αγοράσεις»!
Η παιδεία είναι για τους ανθρώπους το μόνο αγαθό αθάνατο και θείο. Το γήρας αφαιρεί την ακμή του σώματος, όχι όμως και τη στέρεη γνώση. «Μόνος γαρ ο νους παλαιούμενος ανηβά» (ξανανιώνει). Και καθώς ο πόλεμος, δίκην χειμάρρου, παρασύρει τα πάντα μόνη την παιδεία δεν μπορεί να παρασύρει. Έτσι ο φιλόσοφος Στίλπων ο Μεγαρεύς απάντησε στον Δημήτριο Πολιορκητή ότι δεν έχασε τίποτε «πόλεμος γαρ ου λαφυραγωγεί αρετή»!