Φιλολόγου- Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Θείας πίστεως διδασκαλίαν κατεκόσμησας την Εκκλησίαν, ζηλωτής των Αποστόλων γενόμενος…
«Καθώς ένας άρχοντας έχει αμπέλια και χωράφια και βάνει εργάτες, έτσι και ο Κύριος ωσάν ένα αμπέλι έχει όλον τον κόσμο. Και επήρε 12 Αποστόλους και τους έστειλε να διδάξουν σε όλον τον κόσμο πώς να ζήσουν καλά, ειρηνικά, ηγαπημένα… να μετανοούν, να πιστεύουν να βαπτίζονται και να έχουν αγάπη εις τον θεό και εις τον αδελφό των». (Διδαχή Α’)
Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός είναι Νεομάρτυρας και Πατέρας του Γένους, ο Φτωχούλης του Θεού, ο προφήτης και ιδρυτής ελληνικών σχολείων. Είχε πολύπλευρη διαφωτιστική δράση επ’ ωφελεία του Ελληνισμού κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Στα δύσκολα χρόνια που οργανωμένη παιδεία δεν υπήρχε ο Πατροκοσμάς κατόρθωσε να εμφυσήσει το μορφωτικό αγαθό στις ψυχές των Ελλήνων, πλουσίων και φτωχών, μαζί με την αγάπη για την ορθόδοξη χριστιανική πίστη στις πολλές του περιοδείες - Κωνσταντινούπολη, Δωδεκάνησα, Θεσσαλονίκη, Βέροια, Χειμάρρα, Λευκάδα, Κεφαλληνία, Νότιο και Βόρειο Ήπειρο- κηρύττοντας όχι ως διδάσκαλος, αλλά ως αδελφός «γιατί δάσκαλος μόνο ο Χριστός μας είναι» (Διδαχή Α’).
Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να μελετήσουμε τον βίο τη δράση και την ιδεολογία του Πατροκοσμά από το Ευαγγέλιό του, δηλαδή τις Διδαχές του, που σώθηκαν χάρις στην προφορική παράδοση και καταγράφηκαν από τους μαθητές του. Λέει ο ίδιος για την καταγωγή του: «Η πατρίδα μου η ψεύτικη, η γήινος και ματαία, είναι από την επαρχία Απόκουρο Άρτας. Ο πατήρ μου, η μήτηρ μου, το γένος μου είναι ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί. Τον Χριστό μας πιστεύω, δοξάζω και προσκυνώ. Τον Χριστό μας παρακαλώ δια να νικήσω τους εχθρούς –σάρκα και διάβολο… Αναχωρών από την πατρίδα μου προ 50 ετών επεριπάτησα τόπους πολλούς, κάστρα, χώρας και χωριά και μάλιστα εις Κωνσταντινούπολη, και περισσότερο εκάθησα εις το Άγιο Όρος. Δεκαεπτά χρόνους έκατσα και έκλαια για τις αμαρτίες μου. Εκεί έμαθα ολίγα γράμματα ελληνικά, έγινα και καλόγηρος…
»Μελετώντας το άγιον και ιερόν Ευαγγέλιν εύρον μέσα πολλά νοήματα, τα οποία είναι όλα μαργαριτάρια, διαμάντια, θησαυρός, ευφροσύνη… Σιμά εις τα άλλα εύρον και τούτον τον λόγον οπού λέγει ο Χριστός μας, πως δεν πρέπει άνδρας ή γυναίκα να φροντίζη δια τον εαυτόν του μόνον πώς να σωθεί, αλλά να φροντίζει και δια τους αδελφούς του… Με έτρωγε αυτός ο λόγος μέσα εις την καρδίαν ωσάν το σκουλήκι, όπου τρώγει το ξύλο. Συμβουλεύθηκα τους πνευματικούς μου πατέρας και τους φανέρωσα τον λογισμό μου, ανίσως και είναι θεάρεστο τέτοιο έργο να το μεταχειρισθώ. Και όλοι με παρεκίνησαν να το κάμω και μου είπαν πως τέτοιο έργο καλόν και άγιο είναι. Μάλιστα παρακινούμενος από τον Παναγιώτατο Σωφρόνιον Πατριάρχη άφησα την ιδικήν μου προκοπή και εβγήκα να περιπατώ από τόπου εις τόπον και διδάσκω τους αδελφούς μου». Ο Πατροκοσμάς όταν απευθύνεται στους συμπατριώτες είναι πολύ ταπεινός: «…δεν είμαι άξιος ούτε τα ποδάρια σας να φιλήσω». Επίσης είναι κήρυξ αφιλάργυρος καθώς περιφρονεί τα γρόσια, τα φλωρία, τα άσπρα… «Χάρισμα έχουμε την χάριν, χάρισμα την δίνουμε… Δεν έχω μήτε σακούλα για γρόσια μήτε σπίτι, μήτε κασέλα μήτε άλλο ράσο από αυτό που φορώ(!)».
Σε όλη τη διδασκαλία του Αγίου Κοσμά δεσπόζουν οι μορφές των Αγίων, του Χριστού και της Παναγίας. Για την Αγία Τριάδα έλεγε ότι είναι σαν τον Ήλιο (Θεός)- τις Ακτίνες (Υιός) - το Φώς (Πνεύμα). Για τον σωστό χριστιανό ότι είναι σαν το χελιδόνι που πετάει με τις φτερούγες της αγάπης προς τον θεό και τον αδελφό. Η έχθρα είναι σαν το προζύμι στο ζυμάρι. Μπορεί να μας χαλάσει τη ζύμη της καλοσύνης -τόση κακή ενέργεια έχει. Γι’ αυτό χρειάζεται η δύναμη της συγχώρεσης, της ταπείνωσης, της εξομολόγησης και της μετάνοιας.
Για την καθαρή Αγάπη έλεγε: «Το αγαπάς εκείνο το φτωχό παιδί; - το αγαπώ. Αν το ηγάπας, του έπαιρνες ένα υποκάμισο οπού είναι γυμνό. Με ψεύτική αγάπη δεν πάμε στον παράδεισο. Αν θέλεις να κάνεις την αγάπη μάλαμα πάρε και ντύσε τα μικρά παιδιά»(!) Από τα Δέκα Τάγματα Αγγέλων της Θείας Δημιουργίας το πρώτο εξέπεσε λόγω της αλαζονείας του. Στη θέση του ο Θεός δημιούργησε τον άντρα και τη γυναίκα από το πλευρό του και όχι από το κεφάλι ούτε από τα ποδάρια (για να μη καταφρονούνται αλλήλοις). Το στολίδι της γυναίκας είναι η ντροπή της που την κάνει να φαίνεται ως μάλαμα.
Ο Κοσμάς Αιτωλός είχε ανεπτυγμένη διαίσθηση, εξ’ ου και το χάρισμα της προφητείας. Ο ίδιος είχε προβλέψει το μαρτυρικό του τέλος… Το πολυτελές σκαμνί (η μόνη του …πολυτέλεια) του κηρύγματός του που του είχε χαρίσει ο Κουρτ Πασάς «δεν είναι θρόνος αλλά τάφος… είναι ο τάφος μου και εγώ είμαι μέσα ο νεκρός οπού σας ομιλώ…». Επίσης: «τον Χριστόν μας παρακαλώ να με αξιώσει να χύσω κι εγώ το αίμα μου δια την αγάπη του, καθώς το έχυσε και Εκείνος δια την αγάπη μου».
Η σύγκρουση του Εθνομάρτυρα Κοσμά με το καθεστώς (ντόπιους προύχοντες, Εβραίους, Φράγκους, Τούρκους) προκάλεσε τον φθόνο όσων ένιωθαν ότι θίγονται τα συμφέροντά τους. (Κατάργηση των παζαριών και των εμποροπανηγύρεων την Κυριακή που είναι η ημέρα αφιερωμένη στον Κύριο). Διαβάζοντας προσεχτικά τις Διδαχές κατανοούμε ότι ο αντι-εβραϊσμός του Πατροκοσμά δεν είναι ρατσιστικός. Δεν καταδικάζει συλλήβδην το εβραϊκό στοιχείο αλλά μόνο τους άδικους και φιλοχρήματους. Εξάλλου ο ίδιος ανατρέχει σε διηγήσεις και πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης (Μωυσή, Αβραάμ, Νώε, Μανασσή κ.ά.) για να στηρίξει τη δική του διδασκαλία. Η λέξη Εβραίος που χρησιμοποιεί είναι για να ονοματίσει μια κοινωνική τάξη ανθρώπων, μια κάστα με συγκεκριμένη συμπεριφορά που εκμεταλλεύεται ακόμη και τους ομόθρησκους.
Ο Νεομάρτυρας του Γένους φρόντισε για την ίδρυση πολλών σχολείων: «Δεν βλέπετε ότι αγρίωσε το Γένος μας από την αμάθειαν και εγίναμεν ωσάν θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολείον, να μη περιπατείτε εις το σκότος. Να βάλετε δασκάλους και επιτρόπους για τα πλούσια και τα φτωχά παιδιά». Σε γράμμα του προς τον αδελφό του Χρύσανθο λίγο πριν το μαρτυρικό τέλος του αναφέρει: «Έως τριάντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα…» Τα δέκα ελληνικά είναι της ανώτερης εκπαίδευσης, τα κοινά είναι για τη στοιχειώδη.
Τους Χειμαρριώτες παρότρυνε και «έδωκαν το κατά δύναμιν δια το σχολείο εξ’ ιδίων πόρων ή κοινώς από την χώρα ή και από βακούφια». Μάλιστα οι γυναίκες από Χειμάρρα, Αργυροκάστρο και Τεπελένι θυσίασαν για το σχολείο τα δικά τους κειμήλια και ενδύματα. Ένας ευεργέτης Χειμαρριώτης εκ Δρυμάδων που έμενε στη Ρωσία είχε καταθέσει 18.000 ρούβλια σε τράπεζα της Οδησσού.
Ο Άγιος Κοσμάς θανατώθηκε στο χωριό Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου έπειτα από διαταγή του Κούρτ Πασά που χρηματίστηκε με «πουγγιά». Σώζεται η μαρτυρία ενός πιστού μαθητή, του Αναγνώστη Ζήκου Μπιστρέκη: «Στον Άψο ποταμό τον εξεπέζευσαν και αυτός τους είπε να τον αφήσουν να προσευχηθεί και ευλόγησε τον κόσμο σταυροειδώς. Και εκεί ήταν ένα δένδρο, και εβγάνοντας το σχοινίον από το άλογον, και καθώς εδέναμεν τον θρόνον με τον σταυρόν, έτσι τον έδεσαν από τον λαιμόν και τον έπνιξαν. Και του είπαν πρωτύτερα να του δέσουν τα χέρια και αυτός τα εσταύρωσεν μόνος του… Ευθύς τον εγύμνωσαν από όλα τα φορέματα οπού είχεν, έξω από ένα παλαιοβράκι οπού δεν του έβγαλαν, και τον έριψαν εις το ποτάμι. Ύστερα επήραν θέλημα οι Χριστιανοί να τον εβγάλουν… Εις την εκκλησίαν οπού τον ενταφίασαν βλέπουσι ένα άγιο φως να καταβαίνει κάθε νύχτα».