Δήμητρα Ρετσινά- Φωτεινίδου
Φιλόλογος – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Μια μοντέρνα ηθική και πολιτική θεωρία και πρακτική είναι ο Ωφελιμισμός. Αν και εισήχθη κατά τον 19ο αιώνα από Βρετανούς στοχαστές, οι οποίοι είχαν ως πρότυπο τα αρχαία ελληνικά κείμενα του Πλάτωνα, Αριστοτέλη, των Στωικών και τις χριστιανικές αντιλήψεις, θεωρείται επίκαιρη γιατί δίνει σημασία στη φύση του ανθρώπου που δεν αλλάζει διαχρονικά. Στα αγγλικά ονομάζεται Utilitarianism από το ομώνυμο φιλοσοφικό και πολιτικό δοκίμιο του πολυπράγμονα και πολυγραφότατου Βρετανού στοχαστή John Stuart Mill.
Ο φιλόσοφος, πολιτικός, ακαδημαϊκός και συγγραφέας John Stuart Mill είναι ο συνεπέστερος εκπρόσωπος του Ωφελιμισμού, ως ηθικής και ατομικής θεωρίας για την τέλεια προσωπική και κοινωνική ευτυχία. Πριν από αυτόν ο συμπατριώτης του Jeremy Bentham (1748-1832) εισήγαγε τη θεωρία του Ωφελιμισμού που πρεσβεύει τη μέγιστη ευτυχία για τον μέγιστο αριθμό ατόμων και του Welfarism που αξιολογεί τις θεωρίες, του κανόνες και τις δράσεις στη βάση των συνεπειών τους. Ο Bentham επηρέασε το αγγλοσαξωνικό και αμερικανικό δίκαιο και είχε προτείνει μεταρρυθμίσεις, όπως τη δημιουργία ενός νέου τύπου φυλακής που το ονόμαζε Πανοπτικόν (Panopticon). Φίλος και γραμματέας του Bentham, επίσης φιλόσοφος, οικονομολόγος και οπαδός της ριζοσπαστικής ηθικής θεωρίας του Ωφελιμισμού ήταν ο Σκωτσέζος James Mill (1773-1836), πατέρας του John Stuart Mill.
Μεγαλωμένος σε τέτοιο background o John Stuart Mill έλαβε μια πολύ προσεγμένη εκπαίδευση από πολύ μικρή ηλικία, με μελέτη Ελληνικών και Λατινικών φιλοσοφικών και ρητορικών κειμένων. Ο μέντορας και φυσικός πατέρας του τον ώθησε στα γράμματα και στην πολιτική με μια επιμονή αξιοθαύμαστη και επίπονη για τον γιο του. Σε νεανική ηλικία ο Τζον έπαθε collapse και έχασε την εμπιστοσύνη του στην αξία της σωτηρίας της ανθρωπότητας και της αριστείας.
Επανέκαμψε όμως σύντομα, έγινε αξιωματούχος στην East India Company, βουλευτής του Westminster (1865-1868) και συνέγραψε πολλά νομικά, πολιτικά και φιλοσοφικά δοκίμια. Ανάμεσα στα πιο δημοφιλή είναι ο «Ωφελιμισμός» (1861) στο οποίο εκθέτει με συντομία και διαύγεια μια απλή και χρήσιμη ηθική θεωρία με νομικές και πολιτικές προεκτάσεις.
Άλλα έργα του J. St. Mill είναι τα εξής: System of Logic (1843). Principles of Political Ecomomy (1848). On Liberty (1859). The Subjection of Women (1869). Αυτοβιογραφία (1873). Τρία Δοκίμια περί Θρησκείας. Στο έργο του συνδυάζεται ο εγγλέζικος συντηρητισμός και ελιτισμός με το σκωτσέζικο πρακτικό πνεύμα της χαρούμενης ζωής σε μια κοινωνία που ευνοεί την ισότητα (σοσιαλισμός), αναγνωρίζει τα πολιτικά δικαιώματα της εργατικής τάξης, σέβεται τα δικαιώματα των γυναικών (φιλελεύθερος φεμινισμός) και απονέμει τη δικαιοσύνη κατ’ αξία με αμεροληψία και ισότητα. Για τη Δικαιοσύνη λέει ότι δεν σημαίνει απλώς κάτι που είναι σωστό να γίνει και σφάλμα να μη γίνει, αλλά αυτό που ένα άτομο μπορεί να απαιτήσει από τον άλλον ως ηθικό του δικαίωμα. Η δικαιοσύνη λοιπόν είναι υποχρεωτική ή απαιτητή.
Η ευδαιμονία ή ευτυχία του ατόμου είναι το θεμέλιο της ηθικής θεωρίας. Ηθική χωρίς αντίκτυπο στην κοινωνία δεν υπάρχει. Για να επιτύχουμε την ευτυχία των άλλων πρέπει πρώτα να χορτάσουμε τη δική μας. Δεν πρόκειται για κορεσμό γιατί η ανθρώπινη ευτυχία δεν μετριέται με το καντάρι. Είναι αυτό που λέμε ποιότητα του βίου.
Για να επιτύχεις τους στόχους σου χρειάζεται να έχεις αρετές (καλοσύνη, γενναιοδωρία, ανεκτικότητα με την έννοια της ψυχραιμίας και όχι της αποδοχής κ.ά). Ο μέσος άνθρωπος μπορεί να επιτύχει τον υπέρτατο βαθμό ευδαιμονίας καλύτερα και από έναν αριστοκράτη εκ καταγωγής αν δουλέψει προς την κατεύθυνση αυτή: Δουλειά, πολυμέρεια ενδιαφερόντων, αξιοπρέπεια, αισθητική, φιλαλληλία, αλληλοϋποστήριξη, αρετή. Με μια λέξη αν αναπτύξει ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ.
Τα αντίθετα είναι αυτά που ονομάζουμε «Επτά θανάσιμα αμαρτήματα» και περιλαμβάνουν την αλαζονεία, φιλαργυρία, λαγνεία, οργή, ζηλοφθονία, απληστία κ.ά. Αυτά δεν κάνουν κακό μόνο στο κοινωνικό σύνολο αλλά και στον εαυτό μας. Επομένως ταυτίζονται το ατομικό με το συλλογικό συμφέρον. Σε μια κάπως πολιτισμένη κοινωνία οι συνάνθρωποί μας δεν είναι σκληροί ανταγωνιστές αλλά συνεργάτες και εν δυνάμει φίλοι.
Η ζωή του κάθε ανθρώπου είναι ανεπανάληπτη. Ο ήλιος ξημερώνει για όλους. Όλοι γεννηθήκαμε από την κοιλιά μιας μάνας. Κανένας δεν πρέπει να εγκαταλείψει το δικό του συμφέρον για να κάνει το χατίρι κάποιου άλλου. Ο αλτρουισμός είναι αποδεκτός στο βαθμό που δεν βλάπτει εμάς τους ίδιους. Ο άνθρωπος είναι ξένος με τον εαυτό του γιατί γεννήθηκε ερήμην. Όση υποχρέωση και τακτ πρέπει να έχουμε απέναντι σε έναν άλλο άλλη τόση και περισσότερη έχουμε στον εαυτό μας. Το ήθος είναι το μέσο για την επίτευξη των στόχων -από την επιβίωση ως την αξιοζήλευτη καριέρα. Συγχρόνως όμως είναι και συστατικό της ευτυχίας. Είναι η ίδια η ευτυχία με το ντύμα της αρετής.
Αντικομφορμιστής είναι ο Mill, όπως ο/η κάθε διανοούμενος/η που σέβεται τον εαυτό του/της. Δεν υπάρχει λόγος να ακολουθούμε κοινωνικά στερεότυπα αν δεν προάγουν το καλό μας. Ως φεμινιστής ο Mill αναφέρει πολύ σωστά ότι δεν είναι δυνατόν να θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο ένας άξεστος και αμαθής νέος από μια καλλιεργημένη και έξυπνη κοπέλα μόνο και μόνο επειδή είναι άντρας!
Καμιά φορά δεν κάνουμε το σωστό, δεν δείχνουμε ορθή διαγωγή επειδή νομίζουμε ότι θα συναντήσουμε την αχαριστία και την εκμετάλλευση. Αυτό όμως πρέπει να μας αφήνει ανεπηρέαστους. Το να επιβάλεις την άποψή σου με τη βία είναι το πιο ηλίθιο πράγμα στον κόσμο. Ο μόνος τρόπος για να πετύχεις τους στόχους σου είναι να ξέρεις τα πάντα και συγχρόνως να κάνεις πως δεν τα ξέρεις όλα… Το γενικό πνεύμα της ωφελιμιστικής ηθικής μας το έδωσε ο Ιησούς Χριστός: «Όσα θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω και υμείς ποιείτε αυτοίς…»