Το πρώτο ελληνικό κρατικό νόμισμα και οι αντίπαλοί του

Στέργιος Π. Ζυγούρας

Την 1η Οκτωβρίου 1829, μετά το σχετικό ψήφισμα της Δ΄ Εθνικής Συνέλευσης, ο Ι. Καποδίστριας δίνει στην κυκλοφορία το νόμισμα του υπό ίδρυση ελληνικού κράτους, τον Φοίνικα. Το σχετικό γεγονός έχει υποβαθμιστεί ή εξαφανιστεί από την νεότερη ιστορία (όπως πολλά, αντίστοιχα, της Επανάστασης). Ας δούμε γιατί.

Ας γνωρίσουμε πρώτα τα τεχνικά στοιχεία του νομίσματος και τις ισοδυναμίες σε σχέση με τα πιο γνωστά νομίσματα που τότε κυκλοφορούσαν (το ισπανικό και το τουρκικό):

… ο Κυβερνήτης … διατάττει να έμβουν εις κυκλοφορίαν τα μέχρι τούδε κοπέντα εθνικά νομίσματα. Ταύτα δε σύγκεινται εις Φοίνικας και Λεπτά. Ο μεν Φοίνιξ (όνομα προσδιορισμένον δια την μονάδα και βάσιν του Ελληνικού νομίσματος) είναι αργυρούς, … 6 δε Φοίνικες συνιστούν εν δίστηλον της Ισπανίας και κατά βάρος και κατά την αξίαν. Το δε Λεπτόν (όνομα προσδιορισμένον δια το μικρότατον κλάσμα του Ελληνικού νομίσματος) είναι από καθαρόν χαλκόν, ζυγίζει ήμισυ δράμι, και έχει την αυτήν ονομαστικήν αξίαν του παρά.

Πατήστε στην εικόνα για να δείτε την ιστορική απόφαση της 28-9-1829

Και τώρα τα ουσιαστικά στοιχεία. Ο Κυβερνήτης «περιγράφει» το νόμισμα του φοίνικα:

Το Ελληνικόν νόμισμα αφ’ ενός μεν μέρους φέρει τον Φοίνικα αναζωογονούμενον εις την θέαν των ακτίνων του Αγίου Πνεύματος, και έχοντα τον Σταυρόν επί της κεφαλής αυτού, εις την περιφέρειαν του οποίου είναι χαραγμένον, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ αωκα [1821], αφ’ ετέρου δε φέρει δυο κλάδους εις είδος κύκλου τον μεν ελαίας, τον δε δάφνης· εν τω μέσω του κύκλου τούτου είναι χαραγμένη η αξία του νομίσματος, και τριγύρω ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ Ι. Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ 1828.

ΠΟΣΟ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ;

 

Πριν από λίγες μέρες είχαμε την θλιβερή επέτειο της δολοφονίας του Καποδίστρια. Τα αφιερώματα στο διαδίκτυο ήταν αρκετά. Κανένα δεν περιείχε νέες πληροφορίες ή λιγότερες ανακρίβειες από όσες έχουν δει το φως της ευρείας δημοσιότητας τα τελευταία 185 χρόνια. Ο Καποδίστριας παραμένει μισούμενος ή λατρευόμενος, απορριπτόμενος ή εκτιμώμενος, σχεδόν πάντα, από ψυχολογικούς λόγους που οφείλονται σε αποσπασματικές πληροφορίες, είτε σωστές, είτε λαθεμένες. Ταυτόχρονα, σε γενικές γραμμές, παραμένει άγνωστος. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η επίσημη περιγραφή του νομίσματος και η σύνδεση του Φοίνικα με την Φιλική Εταιρεία απουσιάζει και στο ψηφιακό Αρχείο του Καποδίστρια, ενώ σε αφιέρωμα για την επέτειο θανάτου του κυβερνήτη αναφέρεται ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών ονομάστηκε «Εθνικό και Καποδιστριακό» επειδή η Ελληνική Πολιτεία θέλησε να τον τιμήσει. Ας γνωρίσουμε τουλάχιστον τον Καποδίστρια ως «νόμισμα». Πριν γίνει «ευρώ» και «δραχμή» ο Καποδίστριας υπήρξε «φοίνικας». Αυτό είναι σχετικά γνωστό. Ανεξήγητο παραμένει το από πού άντλησε το δικαίωμα ο Καποδίστριας να διακηρύξει και να πράξει το 1829 κάτι που ισοδυναμεί με ανασκόπηση της Επανάστασης, με περιγραφή του επαναστατικού στόχου.

Μερικές απορίες λύνονται, όταν έρθουν στο φως και οι λοιπές προκηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που δεν είναι τόσο διφορούμενες όσο η «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Εκεί διαλύεται η αμφισημία μεταξύ νεωτερικότητας και παράδοσης. Εκεί φαίνεται ότι Πίστη και Πατρίδα δεν συμπλέκονται προκειμένου να δημιουργηθεί η δεύτερη, αλλά αποτελούν ήδη ένα αδιάσπαστο σύνολο. Εκεί φαίνεται ότι η πρώτη ορίζει την δεύτερη. Έλληνας σημαίνει Χριστιανός και όχι ελληνόφωνος που ενδεχομένως πιστεύει στον Χριστό. Έτσι ξεκινάει, έτσι ολοκληρώνεται η πρώτη πολεμική φάση της Επανάστασης (1821-1829).

Η μοίρα φαίνεται κάποιες φορές να παίζει περίεργα παιχνίδια. Την στιγμή που ο Αλέξ. Υψηλάντης έχανε τη μάχη στο Δραγατσάνι, στην Πελοπόννησο έφτανε ο Δημ. Υψηλάντης. Δεν έγινε αποδεκτός ως αρχηγός από καμία πλευρά και, για διάφορους λόγους, η Επανάσταση πορευόταν χωρίς αρχηγό ως την Γ΄ Εθνοσυνέλευση. Την στιγμή που ο Αλέξανδρος Υψηλάντης έσβηνε στην Βιέννη, στο Ναύπλιο έφτανε ο Ιωάννης Καποδίστριας. Η θέσις ην κατέχω, ανήκεν εις τον Υψηλάντην είπε ο Καποδίστριας, όταν το 1828 διόριζε στρατάρχη τον Δ. Υψηλάντη (πληροφορία του Ι. Φιλήμονα).

Να, τι είπε -μεταξύ άλλων- ο ίδιος ο Καποδίστριας για το σύμβολο του Φοίνικα στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση: Το νόμισμα φέρει τον μυθολογικόν Φοίνικα, τον οποίον εγκρίνομεν και ημείς, μ’ όλο ότι από την Κυβέρνησιν της πρώτης περιόδου απεφασίσθη να τροποποιηθή η Ελληνική Σημαία, και να φέρη το σημερινόν σημείον αντί του Φοίνικος. Το σημείο που εννοεί ο Καποδίστριας δεν είναι άλλο από την Αθηνά, η οποία εκπροσωπεί την αντίπαλη τάση στην Επανάσταση (Κοραής, Μαυροκορδάτος, Τρικούπης, Φαρμακίδης, London Greek Committee, οι περισσότεροι «φιλέλληνες» κλπ). Ο Καποδίστριας κλείνει, υπενθυμίζοντας στην Συνέλευση την σχέση νομίσματος – έθνους: ουδέ διαφεύγει την γνώσιν σας, ότι εν από τα συστατικά και χαρακτηριστικά των Εθνών είναι και το Νομισματοκοπείον. Εφόσον το εννοούμενο Έθνος είναι το Χριστιανικό, τότε τι είδους Έθνος είναι το των Ελλήνων; «Εθνικό» με την έννοια της Γαλλικής Επανάστασης ή Εθνικό με την ομηρική έννοια (αυτό που φέρει έναν προϋπάρχοντα πολιτισμό);

 

Το πόσο χρόνο διατηρήθηκε η θεμελίωση της ελληνικής κυριαρχίας πάνω στον Φοίνικα είναι γνωστό. Δεν πρόλαβε ν’ αναλάβει η αντιβασιλεία το 1833 και κυκλοφόρησε η δραχμή με αναγραφόμενο έτος το 1832. Πόσο επηρέασε ο Φοίνικας την «αντιπολίτευση» κατά του Καποδίστρια; Θα δούμε επί τροχάδην τρεις περιπτώσεις. Να πούμε όμως ότι η οικονομική ασφυξία που προκάλεσε στο κράτος η παράταξη της «Αθηνάς» από το 1830, βασίστηκε στην ταύτιση της Γαλλίας με την Βρετανική πολιτική και στις εγχώριες δυνάμεις που υπονόμευσαν την Τράπεζα, το νόμισμα και κήρυξαν ένοπλες ανταρσίες, αρνούμενες να καταβάλουν φόρους (Ύδρα, Σύρος, Μάνη). Η κατάσταση αυτή ανάγκασε τον Καποδίστρια να τυπώσει χάρτινο φοίνικα. Τρεις μήνες μετά δολοφονήθηκε.

Η ΛΥΣΣΑΛΕΑ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ με την κουκουβάγια ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΦΟΙΝΙΚΑ

1. Ο Κοραής αφήνει κατά μέρος το ύφος του λογίου και ταυτιζόμενος με την «θεία οργή» του Καϊάφα διαρρηγνύει τα «χριστιανικά» του ιμάτια, χαρακτηρίζοντας τον Καποδίστρια «τουρκίζοντα χριστιανό», δηλαδή, χριστιανικό υποκατάστατο του μουσουλμάνου δυνάστη (αντίστοιχη προέλευση είχε και η παρόμοια συκοφαντία κατά των κοτζαμπάσηδων). Η υποκρισία για τον «Έλληνα» που τάχα υπερασπίζεται, ξεχειλίζει ήδη από τον τίτλο του βιβλίου και την πάγια θέση του Κοραή υπέρ του «Γραικού». Το έργο είναι γραμμένο σε μορφή διαλόγου με τον «μετριοπαθή» Χαρίλαο να διαφωτίζεται από τον «διαβασμένο» Λαοσθένη.

Αδαμάντιος Κοραής (1830): Χαρίλαος: Μη πιστεύης, φίλε, όσ’ ακούεις κατά του Κυβερνήτου της Ελλάδος· έχει πολλούς εχθρούς. Έν μόνον έργον του δεν μ’ άρεσε, τ’ όνομά του, λέγω, χαραγμένον εις το εθνικόν νόμισμα. Αλλά και τούτο… Λαοσθένης: Αλλά και τούτο το κρίνεις τάχα ολίγον; Εγώ τ’ ονομάζω Έγκλημα καθοσιώσεως. Τον Ιανουάριον μήνα, έτος 1828, ευωδώθη [έφτασε] εις την Ελλάδα, και πριν σχεδόν της τελευτής του έτους στίζει [στιγματίζει] το λουσμένον και ωραϊσμένον από αίματα ελληνικά της Ελλάδος πρόσωπον με ξένον της ελληνικής γλώσσης όνομα, και με τον κάκιστον οιωνόν, τον Φοίνικα… Χαρ: Ο μυθώδης ΦΟΙΝΙΞ, αναζωογονούμενος από τας ακτίνας του ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, δεν φανερόνει βέβαια μέγαν σεβασμόν εις του Χριστού την θρησκείαν· αλλά δεν βλέπω τι κακόν οιωνίζεται εις την Ελλάδα. Λαοσθ: Σημαίνει, ότι καθώς η παλιγγενεσία του Φοίνικος είναι μυθώδης, παρόμοια και της Ελλάδος η αναγέννησις είναι μυθολόγημα ψευδέστατον· ότι η ταλαίπωρος Ελλάς δεν ανεστάθη αληθώς, αλλά τάφου μόνον ήλλαξε, και επέρασεν από νεκροθαπτών Τούρκων χείρας εις χριστιανούς νεκροθάπτας.

2. Ο «καθηγητής» Θείρσιος προκειμένου να εκθειάσει την δραχμή, καταφεύγει στις ψευδείς τεχνικές πληροφορίες. Και μόνον απ’ αυτές, συνάγεται, ότι η διαφορά μεταξύ φοίνικα και δραχμής έχει ουσία, η οποία δεν κατονομάζεται. Ταυτόχρονα, τα συκοφαντικά ψεύδη του ξεπερνούν τα όρια του τραγέλαφου. Καταλογίζει στον Καποδίστρια συγγνωστή κιβδηλεία. Καθώς όμως δυσκολεύεται να κρύψει το μένος του εναντίον του συμβόλου, επιβεβαιώνει και μια ουσιώδη πληροφορία. Ο φοίνικας συνδέεται με το Τάγμα των Ιπποτών του Αγ. Ιωάννη της Ιερουσαλήμ (και όχι με την Γραικική Επιτροπή του Λονδίνου που θα μπορούσε, αν ήθελε, να στείλει μια «άριστη» μηχανή κοπής νομισμάτων).

Σφραγίδες Νομισματοκοπείου επί Καποδίστρια και επί Αντιβασιλείας με τα δυο αντίπαλα σύμβολα

Friedrich Thiersch (1833): Αναφορικά με το νομισματικό σύστημα, το γραικικό εμπόριο διεξάγεται ακόμα με το τουρκικό νόμισμα … Είναι αλήθεια ότι η τελευταία κυβέρνηση είχε εισάγει ένα διαφορετικό σύστημα· αλλά δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να καταργήσει το τουρκικό. Ο Κυβερνήτης είχε καθιερώσει ως μονάδα το 1/6 του συμβατικού εσκούδου [«ecu» στα γαλλικά] και το είχε ονομάσει «φοίνικα». … Αλλά οι φοίνικες που είχαν κοπεί στην Αίγινα από μια παλιά και ελαττωματική μηχανή, αγορασμένη στην Μάλτα από τους κληρονόμους των εκεί Ιπποτών, ήταν τόσο απαρχαιωμένοι, που ούτε ένα από αυτά τα πουλιά δεν περιείχε την νόμιμη αξία. Τα περισσότερα νομίσματα δεν άξιζαν πάνω από τα 2/3 κι έτσι η κυβέρνηση, για να προλάβει την πλημμύρα του κίβδηλου νομίσματος, αναγκάστηκε να το θέσει εκτός κυκλοφορίας, δηλαδή να καταδικάσει την ανοησία ή την έλλειψη αξιοπιστία της. Ο Φοίνικας δεν υπήρξε λοιπόν, παρά μόνον στα χαρτιά και στους λογαριασμούς της κυβέρνησης … Η αντιβασιλεία επανέφερε ως βάση του νομισματικού συστήματος την αρχαία δραχμή, δίνοντάς της την ακριβή αξία του 1/6 του ισπανικού εσκούδου που λέγεται «κολονάτο» [ή «δίστηλο»]…

 

3. Ο Τρικούπης γράφει σε μεταγενέστερο χρόνο. Γι αυτό, μάλλον, αποφεύγει το χυδαίο ύφος του Κοραή και τις τερατώδεις συκοφαντίες του Thiersch (το έργο του τελευταίου είναι προφανώς γραμμένο από τρίτο χέρι σ’ ένα μεγάλο ποσοστό). Ωστόσο αυτογελειοποιείται περισσότερο, επειδή επιλέγει να επιχειρηματολογήσει σοβαρά. Πρώτα παπαγαλίζει το -κατά Κοραή- «έγκλημα καθοσιώσεως» και τα όσα προ εικοσαετίας έγραψε ο Thiersch για την «άχρηστη» μηχανή κοπής νομισμάτων, παραλείποντας όμως την μομφή της κιβδηλείας. Στη συνέχεια δίνει μια κωμική εξήγηση του Φοίνικα, λέγοντας ότι συμβολίζει την καποδιστριακή ανάσταση της Ελλάδος από την πτώση που προκάλεσε ο Ιμπραήμ. Παραδέχεται ότι ο Φοίνικας ήταν το σύμβολο της Φιλικής Εταιρείας και ισχυρίζεται ότι η άκρατη αλαζονεία του Καποδίστρια τον οδηγούσε στην ασυναρτησία της χρήσης εθνικών συμβόλων από μια Εταιρεία την οποία «περιφρονούσε».  Πράγματι! ο Καποδίστριας είχε παραφρονήσει από την οίηση. Έκανε δώρα σε φίλους του με το σύμβολο του Φοίνικα που τόσο «απεχθανόταν», έβαζε τον Φοίνικα ως σύμβολο των κρατικών εγγράφων,  τον φορούσε ακόμα και στα ρούχα του (όπως αναφέρει ο Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός). Αυτά ξέχασε να τα σημειώσει ο Σπυρίδων Τρικούπης. Τουλάχιστον, ομολόγησε ότι ήταν η δική του πλευρά, (η παράταξη της Αθηνάς), που κατήργησε τον Φοίνικα στην Α΄ Εθνοσυνέλευση, ισχυριζόμενος -γιατί άραγε;- ότι ο Καποδίστριας δεν είχε δικαίωμα να τον επαναφέρει.

Σπυρίδων Τρικούπης (~1857): Εκείναις ταις ημέραις εκόπη το πρώτον εν Ελλάδι εθνικόν νόμισμα, καθ’ ην περίστασιν εφανερώθη η οίησις του κυβερνήτου και η προς τα εθνικά ψηφίσματα αδικαιολόγητος ολιγώρησις. Ηγόρασεν εν Μάλτα και μετέφερεν εις Αίγιναν νομισματοκόπον μηχανήν κειμένην άχρηστον εκεί από του καιρού των Ιπποτών· έκοψε δε δι’ αυτής νόμισμα αργυρούν και χαλκούν, αμφότερα φέροντα φοίνικα ως σύμβολον, το δε αργυρούν φέρον και αυτό το όνομα του φοίνικος· δεν ανέστησε δε τον φοίνικα εις μνήμην της εταιρίας, διότι είδαμεν ότι την κατεφρόνει και την απεστρέφετο, αλλ’ ήθελε δι’ αυτού να υποδείξη, ότι, πεσούσα η Ελλάς επί της επαναστάσεως, εξανίστατο επί των ζωοποιών ημερών του. Το αυτό σύμβολον έβαλε και επί των σημαιών, ας επρόσφερεν, ως είπαμεν, εν Τροιζήνι τω στρατώ, αν και κατηργήθη επισήμως επί της πρώτης εθνικής συνελεύσεως ως σύμβολον της φιλικής εταιρίας, αντικατασταθέν υπό του της Αθηνάς του έκτοτε και μέχρις ου ήλθεν ο Καποδίστριας εν χρήσει.

Τα πρόσωπα χαρακτηρίζονται από τις ενέργειές τους και οι τελευταίες φανερώνουν την μάχη γύρω από τον επαναστατικό στόχο και το μέγιστο διακύβευμα. Νομίζουμε ότι ο επίλογος ανήκει δικαιωματικά στον Θείρσιο, ο οποίο χλευάζει μεν, παραδέχεται όμως την πραγματικότητα:

Ρωτήστε και τον τελευταίο πολίτη «ποια είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας»; Θα σας απαντήσει «η Κωνσταντινούπολη». Προσθέστε «και η Επανάστασή σας πότε θα τελειώσει;» Η απάντησή του θα είναι «όταν ο Ελληνικός Σταυρός στηθεί πάνω στην Αγία Σοφία».

karavaki.wordpress.com