Των George Friedman και Jacob l. Shapiro – Μετάφραση: Παντελής Σαββίδης.
Διεθνείς
σχέσεις και γεωπολιτική δεν είναι έννοιες συνώνυμες... τουλάχιστον όχι
με τον τρόπο που τις καταλαβαίνουμε εμείς στο Geopolitical Futures.
«Διεθνείς σχέσεις» είναι μια περιγραφική φράση που περικλείει όλους τους
τρόπους που οι χώρες συμπεριφέρονται η μια προς την άλλη. «Γεωπολιτική»
είναι η υπόθεση ότι όλες οι διεθνείς σχέσεις βασίζονται στην
αλληλεπίδραση ανάμεσα στη γεωγραφία και την ισχύ.
Το
δικό μας στίγμα της γεωπολιτικής πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα και
υποστηρίζει ότι μια βαθιά κατανόηση της γεωγραφίας και της ισχύος μας
δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε δύο πράγματα. Καταρχάς, μας βοηθά να
κατανοήσουμε τις δυνάμεις που θα διαμορφώσουν τη διεθνή πολιτική και πώς
θα το πράξουν. Δεύτερον, μας δίνει τη δυνατότητα να προσδιορίσουμε τι
είναι σημαντικό και τι δεν είναι.
Αυτό κάνει τους χάρτες ένα
εξαιρετικά ενδιαφέρον μέρος της δουλειάς μας. Το γράψιμο μπορεί να είναι
ένα ιδανικό μέσο για την εξήγηση της ισχύος, αλλά ακόμη και ο καλύτερος
συγγραφέας περιορίζεται από τη γλώσσα, όταν πρόκειται για την περιγραφή
της γεωγραφίας. Έτσι, αυτή την εβδομάδα έχουμε αποφασίσει να
παρουσιάσουμε μερικούς από τους καλύτερους χάρτες που η ομάδα γραφικών
μας (TJ Lensing και Jay Dowd) έκανε το 2016. Όχι μόνο επειδή αυτοί οι
τέσσερις χάρτες είναι ψυχροί (αν και είναι), αλλά επειδή πιστεύουμε ότι
συντελούν πολύ στην κατανόηση των θεμελίων των σημαντικότερων
γεωπολιτικών εξελίξεων του 2017.
Χάρτης 1: Οικονομική εξασθένηση της Ρωσίας
Ο
χάρτης αυτός απεικονίζει τρεις βασικές πτυχές της Ρωσίας που είναι
ζωτικής σημασίας για την κατανόηση της χώρας το 2017. Η πρώτη είναι το
συχνά παραβλεπόμενο γεγονός ότι η Ρωσία είναι μια ομοσπονδία. Η Ρωσία
έχει μια ισχυρή εθνική κουλτούρα, αλλά είναι επίσης μια απίστευτα
μεγάλης ποικιλίας πολιτική οντότητα η οποία απαιτεί μια ισχυρή κεντρική
κυβέρνηση. Αντίθετα από τους περισσότερους χάρτες της Ρωσίας, αυτός
χωρίζει τη χώρα με βάση τις συνιστώσες περιοχές. Υπάρχουν 85 τέτοιες
περιοχές – 87 αν μετρήσουμε την Κριμαία και τη Σεβαστούπολη. Δεν έχουν
όλες το ίδιο καθεστώς· μερικές είναι περιοχές, ενώ άλλες είναι αυτόνομες
περιφέρειες, πόλεις και δημοκρατίες.
Η δεύτερη πτυχή είναι ότι
υπάρχει μια μεγάλη οικονομική πολυμορφία σε αυτή την τεράστια Ρωσική
Ομοσπονδία. Ο χάρτης το δείχνει αυτό προσδιορίζοντας περιφερειακά
δημοσιονομικά πλεονάσματα και ελλείμματα σε όλη τη χώρα. Δύο περιοχές
έχουν τόσο μεγάλα πλεονάσματα που σπάνε την κλίμακα: η πόλη της Μόσχας
και η Σαχαλίνη. Πενήντα δύο περιφέρειες (ή το 60% των περιφερειακών
προϋπολογισμών της Ρωσίας) είναι στο κόκκινο. Η Κεντρική Περιφέρεια, η
οποία περιλαμβάνει τη Μόσχα, συνεισφέρει πάνω από το 20% στο ρωσικό ΑΕΠ,
ενώ η Σαχαλίνη και μερικές άλλες περιοχές είναι ευλογημένες με
πλεονάσματα παραγωγής πετρελαίου της Ρωσίας.
Η τρίτη πτυχή
προκύπτει από το συνδυασμό των λογικών συμπερασμάτων των δύο πρώτων
παρατηρήσεων. Η Ρωσία είναι τεράστια, και ένα μεγάλο μέρος της χώρας
βρίσκεται σε δύσκολη οικονομική κατάσταση. Ακόμα κι αν το πετρέλαιο
παραμένει περίπου στα 55 δολάρια το βαρέλι για ολόκληρο το 2017, η τιμή
δεν είναι αρκετά υψηλή για να λύσει τα προβλήματα των πολλών περιοχών
της χώρας που αγωνίζονται. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν κυβερνά
αυταρχικά. Αυτό γίνεται εν μέρει διότι κυβερνά μια δυσκίνητη χώρα.
Χρειάζεται όλη τη δύναμη που μπορεί για να αναδιανείμει τον πλούτο, έτσι
ώστε η ύπαιθρος να μην οδηγείται σε εξέγερση.
Η Ρωσία έχει γίνει
πρωτοσέλιδο αυτήν τη στιγμή, λόγω της Ουκρανίας, της Συρίας, και των
ισχυρισμών για hacking. Αλλά η γεωπολιτική θέση της Ρωσίας περιγράφεται
καλύτερα με τη μελέτη του παραπάνω χάρτη.
Χάρτης 2: Το κλουβί της Κίνας
Χάρτες
που μετατοπίζουν την προοπτική μπορεί να είναι αποπροσανατολιστικοί,
αλλά πρέπει να γίνουν. Ο τρόπος που σκεφτόμαστε, συνηθίζει να βλέπει τον
κόσμο με μια άποψη ώστε η διαφορετική να ξενίζει. Ο χάρτης παραπάνω
επιχειρεί να το κάνει αυτό με την εξέταση του Ειρηνικού από την οπτική
του Πεκίνου.
Οι κινήσεις της Κίνας στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας
έχουν προσελκύσει την προσοχή. Στην ακρόαση της 12ης Ιανουαρίου από το
Κογκρέσο, ο υποψήφιος υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ Τζέιμς Μάτις προσδιόρισε
την κινεζική επιθετικότητα ως έναν από τους σημαντικότερους λόγους που
πιστεύει ότι η παγκόσμια τάξη είναι υπό μεγαλύτερη πίεση από τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά πιστεύουμε ότι η κινεζική απειλή έχει
υπερεκτιμηθεί. Ο χάρτης αυτός εξηγεί γιατί.
Η πρόσβαση της Κίνας
στον Ειρηνικό περιορίζεται από δύο εμπόδια. Το πρώτο είναι η αλυσίδα
μικρών νησιών στα νότια και ανατολικά της Θάλασσας της Κίνας. Όταν
βλέπουμε αυτόν το χάρτη, το κίνητρο της Κίνας στην διεκδίκηση ελέγχου σε
αυτά τα μεγάλα βράχια και μικρά εμπόδια γίνεται σαφές. Εάν η Κίνα δεν
μπορέσει να ελέγξει αυτά τα νησιά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναντίον
της σε μια στρατιωτική σύγκρουση. (Αν υπήρχε αλυσίδα μικρών νησιών στα
ανοικτά των ακτών των ΗΠΑ στον Ειρηνικό, η στρατηγική του Ατλαντικού,
για τις ΗΠΑ, ενδέχεται να έμοιαζε με της Κίνας.)
Το δεύτερο
εμπόδιο είναι ότι η Κίνα είναι περιτριγυρισμένη από συμμάχους των
Αμερικανών. Μερικοί, όπως η Ιαπωνία (και σε μικρότερο βαθμό η Νότια
Κορέα και η Ταϊβάν) έχουν σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις για να
υπερασπιστούν τους εαυτούς τους από την κινεζική παραβίαση. Η Ταϊβάν
είναι ένα σημαντικό κίνητρο που στοχεύει ακριβώς στην νοτιοανατολική
ακτή της Κίνας. Εκείνοι που δεν έχουν επαρκή στρατιωτική άμυνα, όπως οι
Φιλιππίνες, έχουν σταθερές εγγυήσεις για την ασφάλεια από τις ΗΠΑ. Η
Κίνα βρίσκεται σήμερα σε μειονεκτική θέση από πλευράς γεωγραφίας στα
ύδατα ανοικτά των ακτών της.
Ο χάρτης αυτός, όμως, δεν αποκαλύπτει
ένα κρίσιμο τρίτο κομμάτι αυτού του παζλ: το Ναυτικό των ΗΠΑ υπερτερεί
του κινεζικού Ναυτικού σχεδόν από κάθε άποψη, παρά την εντυπωσιακή και
συνεχιζόμενη προσπάθεια της Κίνας να αυξήσει τις δυνατότητές της. Αλλά
κοιτάζοντας αυτόν το χάρτη, μπορούμε να δούμε γιατί η Κίνα θέλει να
κάνει θόρυβο στα παράκτια νερά της και πώς η Κίνα περιορίζεται από ένα
τόξο των συμμάχων της Αμερικής. Μπορούμε επίσης να δούμε γιατί ένας από
τους κύριους στόχους της Κίνας θα είναι να προσπαθήσει να δελεάσει κάθε
σύμμαχο της Αμερικής για να αλλάξει πλευρά. Συνεπώς, κινήσεις της Κίνας
σχετικά με τις Φιλιππίνες απαιτούν στενή παρακολούθηση το 2017.
Χάρτης 3: Επαναχαράσσοντας τη Μέση Ανατολή
Έχει
γίνει κλισέ να επισημαίνουμε ότι τα σημερινά πολιτικά σύνορα της Μέσης
Ανατολής σχεδιάστηκαν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από αποικιακές
δυνάμεις όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία, και ότι οι πόλεμοι και
οι εξεγέρσεις της περιοχής τα τελευταία χρόνια καθιστούν αυτά τα τεχνητά
σύνορα άνευ αντικειμένου. Αυτό που δεν είναι κλισέ είναι η ενίσχυση
αυτής της ανάλυσης. Έχουμε σχεδιάσει έναν νέο χάρτη της Μέσης Ανατολής
με βάση το ποιος ελέγχει τι στο έδαφος, σε αντίθεση με τα επίσημα όρια
που αναγνωρίζονται από διεθνείς οργανισμούς, όπως τα Ηνωμένα Έθνη.
Ο
χάρτης παραπάνω αποκαλύπτει πώς είναι η Μέση Ανατολή τώρα. Πολλοί θα
αντιταχθούν σε ορισμένα από τα σύνορα για πολιτικούς σκοπούς, αλλά αυτός
ο χάρτης δεν επιχειρεί να κάνει μια πολιτική δήλωση. Μάλλον είναι μια
προσπάθεια να δείξει ποιος κατέχει την εξουσία σε ποιο μέρος της Μέσης
Ανατολής.
Από αυτήν την άποψη η Συρία, το Ιράκ, η Υεμένη και η
Λιβύη δεν υπάρχουν πια. Στις τοποθεσίες τους υπάρχουν μικρότερα
αντιμαχόμενα κρατίδια με βάση την εθνοτική, εθνική και θρησκευτική
ταυτότητα. Άλλα σύνορα (όπως εκείνα του Λιβάνου και του Ισραήλ)
αναδιατυπώνονται, επίσης, ώστε να αντικατοπτρίζουν την πραγματική
δυναμική ισχύος. Εδώ ένας πολιτικά μη ορθός αλλά ακριβής χάρτης είναι
πιο χρήσιμος από ό,τι ένας μη ακριβής αλλά πολιτικά ορθός.
Εξίσου
σημαντική με την επαναχάραξη των συνόρων των χωρών που δεν είναι πλέον
ενωμένες οντότητες, είναι η επισήμανση των χωρών των οποίων τα σύνορα
δεν απαιτούν επανασχεδιασμό. Στις χώρες αυτές περιλαμβάνονται τρεις από
τις τέσσερις μεγάλες δυνάμεις της περιοχής: η Τουρκία, το Ιράν και η
Σαουδική Αραβία. Τα σύνορα της άλλης μεγάλης δύναμης, του Ισραήλ, είναι
μόνο ελαφρώς τροποποιημένα. (Η Αίγυπτος είναι μια οικονομική περίπτωση
και δεν χαρακτηρίζεται ως σημαντική δύναμη, παρόλο που έχει
αναμφισβήτητα την πιο συνεκτική εθνική κουλτούρα στον αραβικό κόσμο.)
Η
Μέση Ανατολή ορίζεται από δύο βασικές δυναμικές: των πολέμων που
μαίνονται στην καρδιά του αραβικού κόσμου και της ισορροπίας δυνάμεων
μεταξύ των χωρών που περιβάλλουν αυτή τη σύγκρουση.
Χάρτης 4: Φανταζόμενοι το Brexit 2017
Αναλύοντας
αυτόν το χάρτη, πρέπει να αρχίσουμε με μια επισήμανση: Είναι, πρώτα απ’
όλα, ένα αναλυτικό εργαλείο και μέσο σκέψης για το μέλλον της Ευρώπης.
Είναι σαφές ότι δεν είναι μια πρόβλεψη για το πώς τα σύνορα της Ευρώπης
θα μοιάζουν στο μέλλον.
Ο χάρτης προσδιορίζει τομείς στην Ευρώπη
με ισχυρές εθνικιστικές τάσεις. Αυτές οι περιοχές με ενεργά
αυτονομιστικά κινήματα δεν είναι με πλάγια γράμματα. Οι περιοχές με
πλάγιους χαρακτήρες είναι εκείνες που απαιτούν αυξημένη αυτονομία, αλλά
όχι ανεξαρτησία. Σε πολλές από αυτές τις περιοχές, αποσχιστικά κινήματα
μπορεί να ευνοούνται από μια μειοψηφία του πληθυσμού. Το θέμα εδώ δεν
είναι το μέγεθός τους, αλλά μάλλον ότι σε όλες αυτές τις περιοχές
υπάρχει κάποιος βαθμός εθνικής συνείδησης που είναι παράφωνος με τα
σημερινά σύνορα των εθνών-κρατών της Ευρώπης.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση
είναι ένας ελλειμματικός θεσμός, διότι τα μέλη της δεν μπορούν να
αποφασίσουν τι θα ήθελαν να είναι. Η ΕΕ δεν είναι αρκετά μια κυρίαρχη
οντότητα, αλλά θέλει περισσότερη εξουσία από ό,τι μια συμφωνία ελεύθερου
εμπορίου. Τα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη παραχώρησαν μέρος της κυριαρχίας τους
στις Βρυξέλλες – αλλά όχι όλη. Έτσι, όταν προέκυψαν σοβαρά ζητήματα
(όπως η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 ή η εισροή προσφύγων από τη
Συρία και αλλού, τα κράτη μέλη της ΕΕ επέστρεψαν στην επίλυση των
προβλημάτων τους με τον τρόπο που το έκαναν πριν από την ΕΕ. Αντί να
είναι «ένας για όλους και όλοι για έναν», ήταν στη λογική «καθένας με τα
δικά του, αλλά πρέπει να αγοράζεις τα γερμανικά προϊόντα».
Το
Brexit κλόνισε τα θεμέλια της ΕΕ το 2016. Οι εκλογές στη Γαλλία και τη
Γερμανία και η εσωτερική αστάθεια στην Ιταλία θα ταρακουνήσουν αυτά τα
θεμέλια το 2017. Αλλά το Brexit, επίσης, άνοιξε τις πόρτες σε ένα
βαθύτερο ερώτημα: Πώς θα ορίζεται η εθνική αυτοδιάθεση στον 21ο αιώνα;
Δεν είναι όλα τα έθνη-κράτη της Ευρώπης σε σταθερό έδαφος. Οι πιο
σημαντικές συνέπειες του Brexit μπορεί να καταλήξουν να είναι ο
αντίκτυπος για το πολιτικό μέλλον του Ηνωμένου Βασιλείου. Και στην
Ισπανία, η Καταλονία υποστηρίζει, ήδη, ότι θα πραγματοποιήσει
δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της το τρέχον έτος.
Οι Βρυξέλλες,
εν τω μεταξύ, συνεχίζουν να προσπαθούν να μιλήσουν με μία φωνή. Ο χάρτης
αυτός δείχνει ακριβώς πόσο δύσκολο είναι – όχι μόνο για την ΕΕ, αλλά
και για ορισμένα από τα έθνη-κράτη της Ευρώπης.
Συμπέρασμα
Το λέει και η παροιμία ότι μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Οι χάρτες αξίζουν πολύ περισσότερα. Η προοπτική μας για τον κόσμο έχει τις ρίζες της σε μια αντικειμενική και αμερόληπτη προσέγγιση στην εξέταση της γεωγραφίας και της δύναμης. Χάρτες όπως αυτοί είναι θεμελιώδη συστατικά για την οικοδόμηση αυτής της προοπτικής. Αυτοί οι τέσσερις χάρτες είναι ιδιαίτερα χρήσιμοι στον τρόπο σκέψης σχετικά με τις γεωπολιτικές δυνάμεις που θα διαμορφώσουν τον κόσμο κατά το επόμενο έτος.
- Δημοσιεύτηκε στο mauldineconomics.com.