Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Στις πρόσφατες αναθεωρητικές βλέψεις της Τουρκίας ήρθε να προστεθεί τους τελευταίους μήνες και η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάνης, η οποία αποτελεί το σημαντικότερο δείγμα αναθεωρητισμού εις βάρος της Ελλάδας, τουλάχιστον σε ρητορικό επίπεδο, από την πλευρά της τωρινής Τουρκικής ηγεσίας.[1] Η αμφισβήτηση αυτή δεν θα πρέπει να προξενεί εντύπωση καθώς ο Τούρκος Πρόεδρος Ερντογάν έχει ήδη φροντίσει να δείξει με τη στάση του την απαξίωσή του σε πολλά από τα κεμαλικά κεκτημένα,[2] μεταξύ αυτών και στη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης που σε συνδυασμό με τη Σύμβαση του Montreux και τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων οριοθέτησαν τα σημερινά σύνορα Ελλάδας-Τουρκίας.[3] Η πολιτική που ακολουθεί από το 2003 ο Τούρκος Πρόεδρος έχει αναδιαμορφώσει τη σύγχρονη πραγματικότητα της Τουρκίας και την έχει τοποθετήσει σε νέες βάσεις, απομακρύνοντας τη χώρα από τις κεμαλικές αρχές τις οποίες ακολουθούσε μέχρι το πρόσφατο παρελθόν.[4] Η αίσθηση η οποία επικρατούσε στην ελληνική κοινή γνώμη την τελευταία δεκαετία, για περαιτέρω εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων (ελλείψει θερμού επεισοδίου) στην μετακεμαλική εποχή, φαίνεται να ανατρέπεται. Σε βάθος χρόνου, η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας αποδεικνύεται για άλλη μια φορά συνεκτική όσον αφορά το «ζωτικό της χώρο». Κύριο ερώτημα για την Ελλάδα αποτελεί εάν αυτή η πρόσφατη αμφισβήτηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της θα μετουσιωθεί σε πραγματική απειλή στο Αιγαίο. Για να απαντηθεί το παραπάνω ερώτημα, η αμφισβήτηση της ληξιαρχικής πράξης γέννησης της Τουρκικής Δημοκρατίας και η αναζωπύρωση της εθνικιστικής ρητορικής στην τουρκική πολιτική σκηνή θα πρέπει να ερμηνευθούν σε βάθος χρόνου, ιστορικά και ιδεολογικοπολιτικά, καθώς επιδέχονται διαφόρων ερμηνειών.
Η Τουρκία, μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον Μουσταφά Κεμάλ το 1923, προσπάθησε μεταξύ άλλων να αποτινάξει το οθωμανικό της παρελθόν.[5] Ο πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας θεωρούσε πως η Τουρκία θα έπρεπε να είναι ένα σύγχρονο κράτος το οποίο θα «κοιτάζει» προς τη Δύση.[6] Προσπάθησε να διαφοροποιηθεί από το οθωμανικό παρελθόν το οποίο αντιλαμβανόταν ως οπισθοδρομικό.[7] Για το λόγο αυτό υιοθέτησε ευρωπαϊκούς κώδικες δικαίου οι οποίοι αντικατέστησαν τη Σαρία (Ισλαμικός Νόμος).[8] Παρά το γεγονός πως ο Κεμάλ ανέκαθεν έβρισκε ξεχωριστή θέση στη καρδιά των Τούρκων, ο κεμαλισμός επιβλήθηκε σε έναν βαθμό στην κοινωνία της Τουρκίας, ειδικά στους Τούρκους που ζούσαν στα βάθη της Μικράς Ασίας και οι οποίοι είχαν άρρηκτους δεσμούς με τη θρησκεία.[9] Θα μπορούσε να λεχθεί πως ο δυτικός προσανατολισμός και ο αγώνας δρόμου για το «δυτικό-ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό» της Τουρκίας κατά το πρόσφατο κεμαλικό παρελθόν δημιούργησε ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας στο μέσο Τούρκο απέναντι στην ιδεατή εικόνα που είχε δημιουργηθεί για τους Ευρωπαίους και τους εν γένει δυτικούς.[10]
Αυτή η προσέγγιση ξεκίνησε να αλλάζει από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90, επί Οζάλ, ενώ η μετακίνηση προς μια νέο-οθωμανική πολιτική έγινε εμφανής όταν ανέλαβε την εξουσία το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) από το 2002.[11] Έκτοτε υπήρξε σαφής προσπάθεια επηρεασμού των γειτονικών -υποτελών κατά το Οθωμανικό παρελθόν- κρατών, μέσω ήπιας ισχύος (soft power) αλλά και οικονομικής αλληλεξάρτησης των γειτονικών κρατών με την Τουρκία, υπό το περίφημο δόγμα Νταβούτογλου περί μηδενικών προβλημάτων, το οποίο όμως απέτυχε παταγωδώς με την εκδήλωση της «Αραβικής Άνοιξης».[12] Παρά την αποτυχία της ανάδειξης του Ερντογάν ως ηγέτη του μουσουλμανικού κόσμου,[13] ο Τούρκος Πρόεδρος πέτυχε να αναδιαμορφώσει κάποιες από τις κεμαλικές αρχές με τις οποίες είχαν γαλουχηθεί οι Τούρκοι για 80 περίπου χρόνια. Υποβάθμισε το ρόλο του στρατού, θεματοφύλακα του Κεμαλισμού, υπό το φόβο ενδεχόμενου πραξικοπήματος, ενώ τοποθέτησε στις υψηλότερες θέσεις άτομα με παρόμοιες πολιτικές πεποιθήσεις.[14] Η σχετική «νηνεμία» στο Αιγαίο πιθανό να συνιστά και αποτέλεσμα του φόβου του Ερντογάν για τον στρατό. Σε περίπτωση θερμού επεισοδίου υπήρχε ο κίνδυνος της δημιουργίας ευνοϊκών συνθηκών για πραξικόπημα από τον στρατό της Τουρκίας (βλ. Balyoz Darbe Planı – υπόθεση Βαριοπούλα και Ergenekon örgü – υπόθεση Εργκενεκόν).[15] Πολύ περισσότερο ο Τούρκος Πρόεδρος ενίσχυσε το Ισλαμικό στοιχείο στην Τουρκία με τη κατασκευή πλήθους τζαμιών αλλά και ιερατικών σχολείων (İmam Hatip Lisesi).[16] Η κύρια όμως αλλαγή που συντελείται υπό το καθεστώς του Προέδρου Ερντογάν είναι η προσπάθεια του να προσδώσει μια νέα «ταυτότητα» στους Τούρκους και να αλλάξει την (αυτό-)εικόνα που είχε σχηματιστεί στην τουρκική κοινή γνώμη όσον αφορά τις σχέσεις με τα Ευρωπαϊκά κράτη αλλά και το μέγεθος (της ισχύος) της χώρας τους.[17] Θεωρεί την Τουρκία ως μια δύναμη όχι κατώτερη ή έστω ίση με τα Ευρωπαϊκά κράτη, αλλά ανώτερη αυτών, η οποία έχει την ισχύ να κάνει υποδείξεις προς την Ευρώπη με την παραμικρή αφορμή που θα της δοθεί.[18] Η ρητορική του άλλωστε υποδεικνύει πως η Ευρώπη χρωστάει στην Τουρκία και όχι το αντίστροφο.[19] Χαρακτηριστικό παράδειγμα η προσέγγιση του στο προσφυγικό ζήτημα και οι διαρκείς απειλές του προς την Ευρώπη.[20] Όσον αφορά τα πρότυπα πάνω στα οποία προσπαθεί να βαδίσει η τωρινή πολιτική ηγεσία της Τουρκίας, θα μπορούσε να λεχθεί πως το βλέμμα της βρίσκεται πλέον περισσότερο στραμμένο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού παρά στην γειτονική Ευρώπη.[21]
Η προσπάθεια του Ερντογάν να αναδείξει την Τουρκία σε περιφερειακή και αυτόνομη δύναμη στα πρότυπα άλλων μεγάλων δυνάμεων δεν περιορίζεται μόνο στον επικοινωνιακό τομέα. Πρόσφατα αναβαθμίστηκε ο ρόλος της αστυνομίας, με τη δημιουργία ενός αστυνομικού σώματος με αυξημένες αρμοδιότητες αλλά και πιο κοντά στον πολίτη[22] στα πρότυπα των ΗΠΑ.[23] Ο αναβαθμισμένος ρόλος της αστυνομίας και η νέα θέση που έχει στην τουρκική κοινωνία -θα μπορούσε να λεχθεί σε αντιδιαστολή με τον στρατό και τον κεμαλισμό ότι αποτελεί θεματοφύλακα του καθεστώτος Ερντογάν- φάνηκε ιδιαίτερα στο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016 όταν τούρκοι αστυνομικοί προχωρούσαν στη σύλληψη πραξικοπηματιών στρατιωτών ακόμα και μέσα από τα τανκς.[24] Μια ακόμη αλλαγή που φαίνεται να αντλεί μερικώς πρότυπα από τις ΗΠΑ είναι η συνταγματική αναθεώρηση που επιδιώκει να πραγματοποιήσει ο Πρόεδρος της Τουρκίας. Στόχος του η δημιουργία ενός προεδρικού συστήματος στα πρότυπα των ΗΠΑ, το οποίο όμως θα δώσει, ή μάλλον καλύτερα θα νομιμοποιήσει, υπερεξουσίες στον Πρόεδρο.[25] Για να επιτευχθεί αυτή η αλλαγή χρειάζεται ισχυρή πλειοψηφία στην Βουλή (θα πρέπει να ψηφιστεί τουλάχιστον από 330 βουλευτές σε σύνολο 550) και για αυτόν το λόγο ο Τούρκος Πρόεδρος προσπαθεί να κερδίσει την στήριξη των εθνικιστών του ΜΗΡ (διαθέτουν συνολικά μαζί με το AKP 355 βουλευτές).[26]
Ως αποτέλεσμα, η εθνικιστική ρητορική του περί διεκδικήσεων στο Αιγαίο, φαίνεται πως πραγματοποιείται σε σημαντικό βαθμό για να κερδίσει ακόμα περισσότερο έδαφος εν αναμονή της ψήφισης της συνταγματικής αναθεώρησης από τη Βουλή, αλλά και του επερχόμενου δημοψηφίσματος όπου θα τη νομιμοποιήσει.[27] Ανεξαρτήτως των όποιων διαφορών υπάρχουν μεταξύ των υποστηρικτών του AKP και των υπολοίπων κομμάτων, κοινό σημείο της συντριπτικής πλειονότητας των Τούρκων παραμένει ο εθνικισμός και σε αυτό φαίνεται να επενδύει ο Ερντογάν για να διευρύνει την εκλογική του βάση εν όψει συνταγματικής αναθεώρησης και δημοψηφίσματος.[28] Στην κατεύθυνση αυτή φαίνεται πως βοήθησε και το αποτυχημένο πραξικόπημα καθώς ανέβασε αρκετά τη δημοτικότητα του Τούρκου Προέδρου.[29]
Όπως συμπεραίνεται από τα παραπάνω η συνθήκη της Λωζάνης, η οποία επισφράγισε τη μεγάλη νίκη του Κεμάλ και επέκτεινε τα σύνορα της τότε συρρικνωμένης Τουρκίας, φαντάζει «υπερεκτιμημένη» στα μάτια του Ερντογάν στην επικοινωνιακή προσπάθεια που κάνει ο Τούρκος Πρόεδρος για να νομιμοποιήσει ακόμα περισσότερο τον νέο-οθωμανισμό εις βάρος του κεμαλισμού. Η επικοινωνιακή τακτική που ακολουθεί ο Ερντογάν κρίνεται σημαντική για τον ίδιο, στην προσπάθειά του να ενισχύσει συνταγματικά την de facto κυριαρχία του στο εσωτερικό της Τουρκίας αλλά και την ουσιαστική μακροημέρευσή του στο τιμόνι της χώρας, χρησιμοποιώντας αυτήν τη φορά το χαρτί του εθνικισμού και αναδιαμορφώνοντας την αυτό-εικόνα των Τούρκων κατά το δοκούν. Ο κεμαλισμός ο οποίος πνέει τα λοίσθια στην Τουρκία, έχει δώσει ανεπιστρεπτί τη θέση του, ως πολιτική φιλοσοφία και θεμέλιο του πολιτικού συστήματος, σε ένα μόρφωμα που βρίσκεται σε διαμόρφωση, ένα πολιτικό Ισλάμ με ιδιόμορφα στοιχεία το οποίο φαίνεται πως εκφράζει περισσότερο το μέσο Τούρκο και τις κοινωνικές του σχέσεις, υπό το πρίσμα της θρησκείας.[30] Υπό αυτές τις συνθήκες, ο στόχος του Ερντογάν για αναδιαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας της Τουρκίας έχει ήδη επιτευχθεί σε σημαντικό βαθμό. Στην καινούργια αυτή μετακεμαλική πραγματικότητα, το μόνο αντίπαλο δέος σε ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο, είναι ο αυτοεξόριστος στις ΗΠΑ, ιεροκήρυκας Γκιουλέν, του οποίου την έκδοση επιθυμεί διακαώς ο Τούρκος Πρόεδρος.
Από τα ως άνω μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα πως οι απειλές από τους Τούρκους αξιωματούχους θα συνεχιστούν, τουλάχιστον μέχρι να πραγματοποιηθεί η επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση αλλά και το σχετικό δημοψήφισμα. Ένα ενδεχόμενο «θερμό επεισόδιο» στο Αιγαίο δε θα πρέπει να αποκλειστεί ως σενάριο, όμως δε φαντάζει ως η πλέον ορθολογική επιλογή, καθώς η χώρα στηρίζεται αφενός πάνω σε μια εύθραυστη οικονομική ανάπτυξη, η οποία δοκιμάζεται από τον υψηλό πληθωρισμό της τουρκικής λίρας και την εξάρτηση της οικονομίας από ξένα κεφάλαια[31] ενώ αφετέρου έχει πλήθος ανοιχτών μετώπων στο εσωτερικό αλλά και στο εγγύς εξωτερικό της.[32] Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση όμως παραμένει αμφίβολο το τι θα πράξει η Τουρκία σε περίπτωση ενδεχόμενης πολιτικής αστάθειας στην Ελλάδα το προσεχές διάστημα και το αν θα προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί την όποια συγκυρία, όπως έχει προσπαθήσει επανειλημμένα στο παρελθόν, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το 1996 και την περίπτωση των Ιμίων.
[1] Βλ. Βασίλης Νέδος, «Ερντογάν αμφισβητεί Λωζάννη.», Η Καθημερινή, 30 Σεπτεμβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/877022/article/epikairothta/politikh/erntogan-amfisvhtei-lwzannh.
[2] Βλ. Άγγελος Συρίγος, «Ο Ερντογάν, ο Κεμάλ και η Λωζάνη.», Το Έθνος, 3 Οκτωβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.ethnos.gr/parembasi/arthro/o_erntogan_o_kemal_kai_h_lozani-64549116/.
[3] Βλ. Ελληνική Δημοκρατία. Υπουργείο Εξωτερικών, «Τουρκικοί ισχυρισμοί περί αποστρατικοποίησης των νησιών του Αιγαίου.» (Αθήνα, 24 Οκτωβρίου 2016). Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.mfa.gr/zitimata-ellinotourkikon-sheseon/eidikotera-keimena/tourkikoi-ishirismoi-apostratikopoiisis-nison-aigaiou.html.
[4] Βλ. Χριστόδουλος Γιαλλουρίδης και Αφεντούλης Λαγγίδης, Μετακεμαλισμός, (Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 2013) σελ. 19-25
[5] Βλ. Γιαλλουρίδης και Αφεντούλης Λαγγίδης, Μετακεμαλισμός, σελ. 20-21.
[6] Ο.π.
[7] Ο.π. Βλ. επίσης Κωνσταντίνος Μπίτσιος, «Ο νεοοθωμανισμός Ερντογάν και ο ρόλος «Μεγάλου Αδελφού»», Η Καθημερινή, 11 Νοεμβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/883310/opinion/epikairothta/politikh/o-neoo8wmanismos-erntogan-kai-o-rolos-megaloy-adelfoy
[8] Βλ. Μπίτσιος, «Ο νεοοθωμανισμός Ερντογάν και ο ρόλος «Μεγάλου Αδελφού»».
[9] Ο.π
[10] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Ο Ερντογάν και η επανίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας», Διάλεξη στο Ι.ΔΙ.Σ, Αθήνα, 1 Δεκεμβρίου 2016.
[11] Βλ. Σταύρος Λυγερός, «Γιατί ο Ερντογάν αμφισβητεί τη Συνθήκη της Λοζάνης» Πρώτο Θέμα, 7 Οκτωβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.protothema.gr/blogs/blogger/post/617297/giati-o-erdogan-amfisvitei-ti-sunthiki-tis-lozanis/
[12] Βλ. Σταύρος Τζίμας. «Η Τουρκία και οι γείτονες» Η Καθημερινή, 18 Δεκέμβριος 2015. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/842819/opinion/epikairothta/politikh/h-toyrkia-kai-oi-geitones
[13] Βλ. Σταύρος Λυγερός, «Γιατί ο Ερντογάν αμφισβητεί τη Συνθήκη της Λοζάνης»
[14] Βλ. Sümbül Kaya, “Comment M. Erdoğan a maté l’armée turque”, Monde Diplomatique, Οκτώβριος 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.monde-diplomatique.fr/2016/10/KAYA/56453
[15] Βλ. Σταύρος Λυγερός, «Γιατί ο Ερντογάν αμφισβητεί τη Συνθήκη της Λοζάνης». Βλ. επίσης Μανώλης Κωστίδης, «Τι ήταν το σχέδιο Bαριοπούλα (ΒΑLYOZ)», Onalert.gr, 21 Σεπτεμβρίου 2012. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.onalert.gr/stories/Ti_htan_to_sxedio_Bariopoyla__BALYOZ/18257.
[16] Βλ. Μπίτσιος, «Ο νεοοθωμανισμός Ερντογάν και ο ρόλος «Μεγάλου Αδελφού»».
[17] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Ο Ερντογάν και η επανίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας». Βλ. επίσης Γιαλλουρίδης και Αφεντούλης Λαγγίδης, Μετακεμαλισμός, σελ. 130-131.
[18] Βλ. «Τουρκία: Αντίποινα σε Γερμανούς διπλωμάτες μετά την «καθυστέρηση» της αντιπροέδρου της Εθνοσυνέλευσης», Η Καθημερινή, 8 Δεκεμβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/887013/article/epikairothta/kosmos/toyrkia-antipoina-se-germanoys-diplwmates-meta-thn-ka8ysterhsh-ths-antiproedroy-ths-e8nosyneleyshs
[19] Βλ. «Ερντογάν προς Ε.Ε.: «Το παιχνίδι τελείωσε»», Η Καθημερινή, 1 Οκτωβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/877392/article/epikairothta/politikh/erntogan-pros-ee-to-paixnidi-teleiwse
[20] Βλ. επίσης «Επίθεση Ερντογάν κατά της Ευρώπης», Η Καθημερινή, 19 Μαρτίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/853488/article/epikairothta/kosmos/epi8esh-erntogan-kata-ths-eyrwphs
[21] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Ο Ερντογάν και η επανίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας».
[22] Βλ. Δηλώσεις Τούρκου Προέδρου Έρντογαν στο πλαίσιο της 171ης επετείου από την ίδρυση της Τουρκικής (Εθνικής) Αστυνομίας, “Türk Polis Teşkilatı Kuruluş Yıl Dönümü”, Άγκυρα, 7 Απριλίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.tccb.gov.tr/en/news/542/42456/we-can-never-pay-our-debt-of-gratitude-to-our-police-officers-who-risk-their-lives-for-the-safety-of-our-country-and-our-nation.html
[23] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Ο Ερντογάν και η επανίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας».
[24] Βλ. Henry Bodkin, David Millward, Josie Ensor και James Rothwell, “Turkey coup attempt: World leaders warn President Erdogan not to use uprising as excuse for crackdown as more than 6,000 arrested”, The Guardian, 18 Ιουλίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.telegraph.co.uk/news/2016/07/17/turkey-coup-plot-president-erdogan-rounds-up-thousands-of-soldie/
[25] Βλ. Μπίτσιος, «Ο νεοοθωμανισμός Ερντογάν και ο ρόλος «Μεγάλου Αδελφού»».
[26] Βλ. «Τουρκία: Κατατέθηκε η πρόταση για τη συνταγματική μεταρρύθμιση», Το Βήμα, 10 Δεκεμβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=850850.
[27] Βλ. Μπίτσιος, «Ο νεοοθωμανισμός Ερντογάν και ο ρόλος «Μεγάλου Αδελφού»».
[28] Βλ. Σταύρος Λυγερός, «Γιατί ο Ερντογάν αμφισβητεί τη Συνθήκη της Λοζάνης».
[29] Βλ. «Θεαματική άνοδος στη δημοτικότητα Ερντογάν», Η Καθημερινή, 11 Αυγούστου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.kathimerini.gr/870862/article/epikairothta/kosmos/8eamatikh-anodos-sth-dhmotikothta-erntogan
[30] Βλ. Γιαλλουρίδης και Αφεντούλης Λαγγίδης, Μετακεμαλισμός, σελ. 19-25, 193-196.
[31] Βλ. Yeliz Candemir, “Turkey’s Economy Contracts for First Time Since 2009”, The Wall Street Journal, 12 Δεκεμβρίου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.wsj.com/articles/turkeys-economy-contracts-for-first-time-in-seven-years-1481529814
[32] Βλ. Paul Kirby, “Turkey violence: How dangerous is Turkey’s instability?”, BBC News, 22 Αυγούστου 2016. Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13 Δεκεμβρίου 2016, http://www.bbc.com/news/world-europe-34503388