Πόλεμοι, τρομοκρατία, καταστροφές χωρών, μετακινήσεις πληθυσμών, συστημικά ρήγματα, κινήματα αλα Nuit Debout τάραξαν συνειδήσεις και θέτουν νέα στοιχήματα
Του Τάσου Βαρούνη
Το 2016 μάς ανάγκασε να αναμετρηθούμε με σημαντικά και πρωτόγνωρα ζητήματα. Η συνείδησή μας ταράχτηκε, αμφισβήτησε σταθερές και συχνά μάς άφησε αμήχανους μπροστά στην «πραγματικότητα» και τα «γεγονότα» της. Είναι πολλά και μπερδεμένα αυτά που σε ωθούν σε προβληματισμό. Είναι πολλά και ζόρικα αυτά που πρέπει να αντιμετωπίσεις για να επιβιώσεις. Τόσο που αρκετές φορές θέλεις απλά να κλείσεις μάτια και αυτιά. Δε γίνεται. Είμαστε αναγκασμένοι να εφεύρουμε νέα σχήματα, τρόπους, ματιές ή σημεία όρασης και μάλιστα σε ένα περιβάλλον που δεν επιτρέπει απλά έναν στοχασμό αλλά εξαναγκάζει σε μια πιο υπαρξιακή συμμετοχή στα τεκταινόμενα. Ιδού μερικά πεδία που μας ταλαιπώρησαν τη χρονιά που φεύγει.
Ο πόλεμος κατά κυριολεξία. Αυτός δηλαδή που έχει όπλα, στρατούς, νεκρούς. Σε παρέες μεταξύ αντρών γίνεται συζήτηση για το ποιος και που επιστρατεύεται σε περίπτωση πολέμου. Χαβαλές περισσότερο, αλλά γιατί τώρα και όχι πριν κάποια χρόνια; Τα πράγματα είναι προφανώς επικίνδυνα. Η αίσθηση γίνεται πιο καθαρή. Ο πόλεμος δεν είναι πια ένα φαινόμενο που παρατηρούμε στις διεθνείς εξελίξεις, ούτε κάτι που εμπλέκει μόνο εμμέσως τη χώρα μας. Το ενδεχόμενο θερμού επεισοδίου ή σύρραξης οποιασδήποτε μορφής έχει τρυπώσει στη σκέψη, όσο κι αν θέλουμε να το ξορκίσουμε. Η Ελλάδα έχει έναν γείτονα με άγριες και ανεξέλεγκτες διαθέσεις. Οι ειρηνικές διευθετήσεις και ο σεβασμός των διεθνών σχέσεων δεν κυριαρχούν πια στα δεδομένα του ζητήματος.
Η τρομοκρατία έχει μπει για τα καλά στην καθημερινότητα της Ευρώπης. Ως πραγματική απειλή για τη ζωή στις ευρωπαϊκές χώρες. Ως δυνητικός εχθρός που παρασέρνει, παγιδεύει σε συστράτευση ενάντιά της. Ως βαρβαρότητα που επιστρέφει –αν και ποτέ δεν έλειψε – φαντασμαγορικά. Τα φετινά τρομοκρατικά χτυπήματα σε Παρίσι, Βρυξέλλες, Βερολίνο και η επίδρασή τους στα μυαλά των ανθρώπων θα κριθούν αναγκαστικά στα μέτρα και τις συνήθειες της υπαρκτής ζωής σε αυτές τις περιοχές. Η σύγκριση με το «πώς ζει» η συντριπτική πλειοψηφία του πλανήτη μπορεί να είναι αποκαλυπτική για το μέγεθος της ανισότητας ή για τα δεινά που προκαλούν οι πολιτισμένες χώρες αλλά δε λέει και πολλά. Κατά μία έννοια, η Ευρώπη, όντως «πληρώνει αμαρτίες» αλλά αυτό δε φτάνει.
Ποιοι είναι οι φίλοι και ποιοι οι εχθροί; Τόσο σε επίπεδο διεθνών συμμαχιών, όσο και στο εσωτερικό κάθε χώρας η απάντηση στο ερώτημα γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη. Φάση γενικών αναδιατάξεων, ανάδυσης νέων δυνάμεων, διάλυσης κοινωνικών συμβολαίων και πολιτικών ρευμάτων. Αλλά και φάση αναζήτησης και αναπροσδιορισμού στο επίπεδο των ανθρώπινων σχέσεων. Οι «σταθερές» παλαιότερων εποχών δεν υπάρχουν. Όπως και τα κάθε λογής «σπίτια». Το ευρωπαϊκό σπίτι είναι για κλάματα και οι φυγόκεντρες τάσεις εκδηλώνονται πια ανοιχτά κι από πολλές αφετηρίες. Οι παραδοσιακές συμμαχίες καταργούνται υπέρ άλλων. Το με ποια κριτήρια θα ορίσει μια χώρα, ένας λαός, ένα κίνημα, ο «καθένας», το που θα στηριχτεί, πως θα επιβιώσει, που θα αναγνωρίσει τον εαυτό του είναι ένα δύσκολο αίνιγμα.
Το 2016 ήταν η χρονιά του γαλλικού Nuit Debout. Ένα σπουδαίο κίνημα μέσα σε μια ευρωπαϊκή μητρόπολη και μάλιστα σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης λόγω των τρομοκρατικών χτυπημάτων. Υπάρχει ένα μεγάλο ερώτημα: Τι αλλάζει στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα, στα εργαλεία κατανόησης και αλλαγής του κόσμου, παρατηρώντας ή συμμετέχοντας σε τέτοια μαζικά κινήματα. Γιατί οι αγώνες θα εκδηλώνονται όχι κατά παραγγελιά αλλά εκφράζοντας την ιστορική πραγματικότητα με τα κάθε φορά πεπραγμένα, φορτία και δυναμικές της. Και σε αυτό το κίνημα, για μια ακόμη φορά, η ανάγκη για δημοκρατία, η εναντίωση στο κυρίαρχο μοντέλο πολιτικής, στην ιδιοτέλεια και σε κάθε είδους αρχηγισμούς, η καθολικότητα των αιτημάτων, η διαμόρφωση ενός «υποκειμένου» ευρύτερου και πολύμορφου έδωσαν τον τόνο. Αν η συνείδησή μας δε χωρέσει όλο αυτό τον πλούτο ή αν αναζητά ακόμα ταμπέλες από το παρελθόν για να χαρακτηρίσει αυτά τα σύγχρονα κινήματα, τότε υπάρχει σοβαρό πρόβλημα.
Τα μεταναστευτικά ρεύματα και η εγκατάσταση εκατομμυρίων ανθρώπων μακριά από τις πατρίδες τους είναι ίσως το πιο ενδεικτικό στοιχείο της γενικευμένης διάλυσης και αποσάρθρωσης των πραγμάτων. Το 2016 ξεκαθάρισε ότι οι ξεκληρισμένοι δεν μπορεί παρά να ψάχνουν φυγή από το χάος, ότι τίποτα δεν μπορεί να τους εμποδίσει αλλά και ότι πάνω στη δυστυχία τους επενδύονται πολιτικές και βλέψεις. Τι κοινωνίες θα δημιουργηθούν από αυτό το ανακάτεμα ανθρώπων, πολιτισμών, αναγκών, προβλημάτων, ελπίδων; Θα υπάρχουν οι κανονικοί πολίτες και οι άνθρωποι των καταυλισμών; Θα γεννηθούν νέες πατρίδες; Γίνεται – και πως – να ενταχθούν όλοι αυτοί σε κάποιου τύπου οικονομική και κοινωνική ζωή; Ας σκεφτούμε πόσο άλλαξε η εικόνα των ελληνικών νησιών μέσα στο 2016. Η σύνθεση έχει τροποποιηθεί. Προφανώς όλοι άνθρωποι είμαστε και οι χώρες δεν είναι κουτιά. Παρόλα αυτά το να αδειάζει μια χώρα από νέους επιστήμονες και να γεμίζει καραβιές «φυλακισμένων» δεν είναι μια μικρή λεπτομέρεια. Το ερώτημα «μπορούμε να ζήσουμε μαζί» δεν απαντάται ούτε με Ναι ούτε με Όχι.
Το 2016 έδωσε το Brexit, την εκλογή Τραμπ, το ΟΧΙ στο ιταλικό δημοψήφισμα. Δεν μπορούν βέβαια όλα αυτά να στριμωχτούν σε μια και μοναδική ερμηνεία. Φαίνεται όμως ότι η απόσταση ανάμεσα στους πολίτες που ζουν χειρότερα και τις ελίτ που κυβερνούν αυξάνεται διαρκώς. Ρήγματα και αμφισβητήσεις μεγάλου βεληνεκούς, δυνάμεις και δυναμικές ορφανές αλλά παρούσες και καθοριστικές για τις εξελίξεις. Και μέσα σε όλα η επιστροφή του «έθνους» –σε πολλές υπαρκτές ή διεκδικούμενες διαστάσεις του – απέναντι σε μια παγκοσμιοποίηση που σαρώνει τα πάντα. Όλα αυτά βαφτίζονται από τους κυρίαρχους «λαϊκισμός», «εθνικισμός», «καθυστέρηση» και καταγγέλλονται με μανία και εμφάσεις ανά περίσταση και χώρα. Σε αυτό το έδαφος, εθνικισμοί και ακροδεξιές πολιτικές – χωρίς εισαγωγικά – μπορούν μια χαρά να αναπτύσσονται. Μπορούν όλες αυτές οι αρνήσεις να διοχετευτούν και να παράξουν μια νέα καταφατικότητα; Μπορεί να εμφανιστεί ένας διαφορετικός πόλος με συνοχή και εναλλακτικές προτάσεις που να δρα αυτόνομα και επιδρώντας σε όλες αυτές τις αντιθέσεις;
Μια νέα συνείδηση θα γεννηθεί μέσα σε ένα διαφορετικό ιδεολογικό φόντο. Στο πρόσημό της ενδέχεται να απουσιάζει η ποιότητα «αριστερά». Στις αρχές του 21ου αιώνα, η ενωτική και πληθυντική Αριστερά, συμμετείχε ή στάθηκε κοντά στους αγώνες που ξέσπασαν. Αποτέλεσε μια εναλλακτική, τόσο πρακτικά όσο και ως δυνατότητα. Συχνά, όμως, όταν κυβέρνησε, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, απογοήτευσε και μετατράπηκε γρήγορα σε δύναμη του συστήματος. Φαίνεται σήμερα να ζούμε μια διαδικασία αποαριστεροποίησης. Η απώλεια από το αριστερό πολιτικό φάσμα της ιδιότητας ως δύναμη αλλαγής, ελπίδας και προοπτικής είναι μια σοβαρή ιδεολογική μεταστροφή που δεν θα τη χρεωθούν μόνον όσοι «πρόδωσαν» και κυβερνούν αλλά εν γένει η Αριστερά.
Στη χώρα μας, ο λαϊκός ριζοσπαστισμός υποχωρεί. Ο βασικός παράγοντας όλων των εξελίξεων στα χρόνια της κρίσης δεν έχει πια την εκρηκτικότητα που ζήσαμε κάποια χρόνια πριν. Η αγανάκτηση είναι ίσως ευρύτερη αλλά εκφράζεται και αναζητά λύσεις μέσα σε πιο ρεαλιστικές ή και ατομικές εκδοχές. Καθορίζεται από ένα αίσθημα έλλειψης εμπιστοσύνης προς τους πάντες αλλά και απέχθεια για την «πρώτη φορά αριστερά». Η μνημονιακή πραγματικότητα είναι καθεστώς, δεν είναι ένα πρόσκαιρο κακό, και ο κίνδυνος να εθιστούμε σε αυτή υπαρκτός. Παρόλα αυτά, πάρα πολλοί άνθρωποι, παρέες, συλλογικότητες, ομάδες δραστηριοποιούνται κυρίως σε κοινωνικούς τομείς, κρατούν όρθια την κοινωνία, πειραματίζονται σε διάφορα εγχειρήματα. Δυναμικό σκόρπιο και ασυντόνιστο, ακηδεμόνευτο από κομματικές και πολιτικές μορφές, είναι το πιο ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας που ανησυχεί, μεριμνά, πράττει για μια άλλη προοπτική. Πως αυτές οι ζωντανές δυνάμεις θα θέσουν τον εαυτό τους υπό το αίτημα απελευθέρωσης της χώρας, να ένα μεγάλο στοίχημα για τις συνειδήσεις. Πώς από την παράκαμψη του «κεντρικού πολιτικού», θα βρεθεί ένα μονοπάτι μακριά από εκλογικά ποσοστά, ιδιοτελείς επιδιώξεις και «περσινά ξινά σταφύλια»;