Από το «κοινωνικό συμβόλαιο» στο «αφήγημα»

του Πέτρου Ι. Μηλιαράκη*

Ο πολιτικός λόγος που διατυπώνεται στις ημέρες μας χρησιμοποιεί τον όρο «αφήγημα», προκειμένου να διατυπώσει προθέσεις, πολιτικές αντιλήψεις ακόμη και πολιτικές δεσμεύσεις.

Ο «όρος αυτός» φαίνεται να αντικαθιστά τον όρο «κοινωνικό συμβόλαιο», που ναι μεν αφορά πολιτειακή, φιλοσοφική και νομοκανονική αντίληψη σε βάθος χρόνου, εν τούτοις στη συνείδηση των πολιτών λειτουργούσε και λειτουργεί ακόμη ως ουσιαστική πολιτική δέσμευση.

Κατά μια αντίληψη, η αντικατάσταση του όρου «κοινωνικό συμβόλαιο» με τον όρο «αφήγημα», δίδει την εντύπωση της «παραίτησης της πολιτικής» με επιλογή τη «διαχείριση». Με βάση αυτή την τοποθέτηση χρήσιμα για την παρούσα συγκυρία είναι τα εξής:

• λόγω συσχετισμού δυνάμεων: πολιτική ή διαχείριση;

1) Παρά τις «αντικειμενικές συνθήκες» η κοινωνία εν πολλοίς είναι ανυποψίαστη ή και αδιάφορη για τις ευρύτερες θεσμικές αλλαγές που πρέπει να λάβουν χώρα, όπως επιτάσσει το «σύστημα του νεοφιλευθερισμού». Τούτου (όμως) δοθέντος τίθεται ζήτημα ακόμη και στο πλαίσιο του «αυτού συστήματος», εάν αυτές οι θεσμικές αλλαγές, θα είναι προϊόν της «πολιτικής» ή άλλως της «διαχείρισης» στο όνομα της πολιτικής.

Υπ’ όψιν ότι εντός του «αυτού συστήματος» συλλειτουργούν ως κανόνες δικαίου (ασχέτως ότι αφορούν δύο άκρα), τόσο η «ελεύθερη αγορά», όσο και η «κοινωνική συνοχή». Συνεπώς τίθεται ζήτημα του «πολιτικού υποκειμένου» που αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση, σε ποιό σημείο αυτού του εκκρεμούς κατευθύνει τις πολιτικές του. Σε οποιαδήποτε όμως κατεύθυνση πολιτεύεται το πολιτικό προσωπικό οποιουδήποτε κομματικού σχηματισμού, τίθεται και ζήτημα συσχετισμού δυνάμεων. Τίθεται ζήτημα δηλαδή προς τα πού αυτός ο σχηματισμός κατευθύνει τις πολιτικές του. Με δεδομένο δε ότι οι προαναφερόμενοι νομικώς ισοδύναμοι όροι «ελεύθερη αγορά» και «κοινωνική συνοχή», εξ αντικειμένου υπηρετούν διαφορετικά συμφέροντα, κρίσιμη προϋπόθεση άσκησης πολιτικής είναι το εύρος του συσχετισμού των δυνάμεων. Ωστόσο, επειδή η πολιτική και η κοινωνία δεν αφορούν μεταφυσικά φαινόμενα που τελούν σε καθεστώς ακινησίας, και δεν συνιστούν ένα άκαμπτο «είναι», επικαιροποιείται πάντοτε το «δέον γενέσθαι».

• το «είναι» και το «δέον γενέσθαι»

2) Με προσφυγή στις μοναδικές «πανεπιστημιακές παραδόσεις» του Συνταγματικού Δικαίου του Αριστόβουλου Μάνεση και στα οικεία κεφάλαια που αφορούν τόσο στην θετική θεωρία περί κράτους, όσο και στην κανονοκρατική θεωρία περί κράτους και εξουσίας, βρίσκουμε απαντήσεις στο ότι ακόμη και το κράτος που αφορά «τάξη» δεν ανήκει στον κόσμο του «είναι», αλλά στο κόσμο του «δέοντος». Το δέον γενέσθαι συνεπώς είναι το ζητούμενο κάτω από συγκεκριμένες συγκυρίες.

3) Μας χωρίζει βάθος χρόνου αφότου το σημείο εκκίνησης για τις περισσότερες θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου εστίαζαν στην ανθρώπινη κατάσταση με καθεστώς ανοργάνωτης πολιτικής «τάξης». Είναι αυτό που ο Τόμας Χόμπς όρισε ως τη «φυσική κατάσταση», όπου το άτομο λειτουργεί σε προσωπικό επίπεδο. Τον «πολιτισμό» αυτό, πέραν του Τόμας Χόμπς, έκριναν και ανέλυσαν προσωπικότητες, όπως: ο Ούγκο Γκρότιους , ο Σάμουελ Πούφεντορφ, ο Τζων Λοκ, ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, και ο Ιμμάνουελ Καντ. Σ’ αυτούς συμπεριλαμβάνεται και ο Χανς Κέλσεν του οποίου τις θέσεις ιδιαιτέρως στο πλαίσιο της κανονοκρατικής θεωρίας περί κράτους, εξαίρει ο Αριστόβουλος Μάνεσης.

Συνεπώς το κοινωνικό συμβόλαιο και η οργανωμένη κρατική εξουσία αποτελούν νομικοπολιτικό πολιτισμό που εντάσσεται στο δέον γενέσθαι. Στο δέον γενέσθαι, άλλωστε, κατευθύνεται και η μαρξιστική θεωρία.

4) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού και η εισαγωγή της
διαλεκτικής σκέψης, καθώς και η «πολιτική οικονομία του μαρξισμού», έδωσαν «νέα στοιχεία πολιτισμού» και «εργαλεία σκέψης και πολιτικής δράσης». Αναφορικώς με την μαρξιστική θεωρία επισημειώνεται η αμίμητη σε σαφήνεια πρόβλεψη του Καρλ Μαξ για την παγκοσμιοποίηση. Ο Καρλ Μαρξ σε ένα χωρίο του στο «Κεφάλαιο», υποστήριξε ότι «η παγκόσμια αγορά περιέχεται στην ίδια την ιδέα του κεφαλαίου». Προέβλεψε δε την παγκοσμιοποίηση με απόλυτη διαύγεια στη θέση ότι: ο καπιταλισμός είναι εξαρχής παγκόσμιος, καθόσον είναι εγγενής η τάση του στο να κατακτήσει και να μετασχηματίσει σε αγορά ολόκληρο τον πλανήτη (βλ. Ροζμίν Κεσεγιάν).

• η ευρύτερη σύνθεση του πολιτικού υποκειμένου και οι εκλογές

5) Με βάση την προεκτεθείσα εκδοχή για το «δέον γενέσθαι» μπορεί να τεθεί ζήτημα συγκρότησης «ευρύτερης σύνθεσης πολιτικού υποκειμένου» από τα «αριστερά» ή άλλως «πολιτικού υποκειμένου ευρείας προοδευτικής σύνθεσης και κατεύθυνσης».

6) Η σύμπραξη αυτή ευρύτερων αριστερών, προοδευτικών και δημοκρατικών δυνάμεων σε νομικοκανονικό καθεστώς νεοφιλελεύθερων πολιτικών, εφόσον δεν είναι δυνατή η διακήρυξη ενός κοινωνικού συμβολαίου αμετάκλητων δεσμεύσεων κοινωνικού κράτους δικαίου, εγείρει ζήτημα εάν μπορεί να λειτουργήσει στο πλαίσιο μιας διαχειριστικής λογικής νεοφιλελεύθερου πολιτικού περιβάλλοντος.

Με βάση τον κανόνα που αφορά στο «δέον γενέσθαι» και παρά το «ετερόκλιτο» μιας τέτοιας διαδικασίας, υπό την προϋπόθεση ότι η «γενική βούληση» δεν προϋποθέτει ρήξεις «επαναστατικής λογικής», (τότε) ασφαλώς μπορεί να υπάρξει «πολιτικό υποκείμενο» που θα αντικαταστήσει το «αφήγημα» με ένα «νέο κοινωνικό συμβόλαιο» που, παρά τα «αξιώματα του νεοφιλελευθερισμού», μπορεί να κατευθύνεται στην αμετατόπιστη υποστήριξη κοινωνικού κράτους δικαίου με κανόνες έλλογης ελεύθερης αγοράς.

Παρά τις αντιφάσεις που εμπεριέχει το «εγχείρημα», έχει προοπτικές επιτυχίας στο πλαίσιο της δημοκρατικής αρχής με τη σύμφωνη γνώμη της «γενικής βούλησης».

Το πολιτικό, όμως, πρόβλημα που θα προκύψει είναι εάν αυτό το «εγχείρημα» θα εγκλωβιστεί στη λογική της «διαχείρισης» ή εάν σε πρώτη ιστορική φάση, που οι αντικειμενικές συνθήκες θα το επιτρέπουν, θα αναλάβει δράσεις επανακαθορισμού του θεσμικού πλαισίου συγκρότησης κοινωνικού κράτους δικαίου και ελεγχόμενης, από νοθεύσεις ανταγωνισμού, ελεύθερης αγοράς.

Εκεί θα κριθεί όχι μόνο το «πολιτικό υποκείμενο», αλλά και το πολιτικό προσωπικό ως προς τα καθήκοντα που ιστορικώς όφειλε να υπηρετήσει!

ΑΝΤΙ ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟΥ: Οποτεδήποτε λάβουν χώρα βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα, μόνο ένα «νέο κοινωνικό συμβόλαιο» θα αντικαθιστά το «αφήγημα» και τη διαχείριση και θα επαναφέρει την πολιτική στο προσκήνιο. Όποιο «πολιτικό υποκείμενο» πείσει, αυτό θα έχει και την έγκριση της «γενικής βούλησης».

---------------------------------------------

 * Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Χώρας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC - EU).