Αναδημοσίευση από: urbanspeleology.blogspot.gr
Ο Π. Δευτεραίος, Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ (γεωτεχνικός), σπηλαιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ στα αρχαία υπόγεια υδραυλικά έργα, επικεντρώνει την εισήγησή του στην περιοχή της υπόγειας -σήμερα- συμβολής του “τριπόταμου” των αστικών ρεμάτων Φιλοθέης, Χαλανδρίου, Αμαρουσίου. Τα τρία ρέματα κυλούν μαζί ως χείμαρρος Ποδονίφτης προς τον Κηφισό, ενώ το ρωμαϊκό Αδριάνειο Υδραγωγείο διέρχεται κάτω από την υπογειοποιημένη κοίτη, σε μια θέση όπου δέχεται και τον παράπλευρο ενισχυτικό κλάδο του, προερχόμενο από τη Μονή Πεντέλης, παράλληλα με τη ρεματιά του Χαλανδρίου, ζήτημα στο οποίο αναφερθήκαμε και στην προηγούμενη ανάρτηση. Από το ίδιο σχεδόν σημείο, άρχεται και υπόγεια οδός εξόδου ύδατος, που κατευθύνεται προς το Μετόχι της Καλογρέζας, από το οποίο ξεκινά μια άλλη υπόγεια στοά, που καταλήγει απέναντι, στον λόφο της Κρύπτης της Αγίας Φιλοθέης, και χρησιμοποιήθηκε ως μυστική οδός ασφαλούς μετακίνησης, στα χρόνια λειτουργίας του μοναστηριού.
Επίσης, βεβαιώνει ότι η γνωστή κτιστή υδατογέφυρα στην Καποδιστρίου, πάνω από την υπόγεια πια κοίτη του Ποδονίφτη, δεν είναι τμήμα του Αδριάνειου Υδραγωγείου, αλλά ανήκει σε άλλο, επιφανειακό υστερορωμαϊκό υδραγωγείο, το οποίο περνούσε τον ποταμό στην περιοχή της Ν. Ιωνίας πάνω από την άλλη γνωστή κοιλαδογέφυρα, και στη συνέχεια μέσω μικρής σήραγγας, τον παρακείμενο λόφο, κατευθυνόμενο προς την Αθήνα δυτικά των Τουρκοβουνίων, τελείως αντιδιαμετρικά με το Αδριάνειο, που περνάει από την άλλη πλευρά τους.
Αδριάνειο υδραγωγείο: ένα από τα μεγαλύτερα υπόγεια έργα της αρχαιότητας
Κατασκευάστηκε το 140 μ.Χ. σε βάθη που έφταναν μέχρι και 40 m από την επιφάνεια, για να υδροδοτήσει την τότε ρωμαϊκή συνοικία της Αθήνας. Η κεντρική υπόγεια σήραγγα του υδραγωγείου που κατασκευάστηκε με τη μέθοδο εκσκαφής εκ διαδοχικών φρεάτων (ανά 35 m), ξεκινούσε από την περιοχή του σημερινού Ολυμπιακού Χωριού (Θρακομακεδόνες) και κατέληγε μετά από περίπου 20 km, στη δεξαμενή της ομώνυμης πλατείας στο Κολωνάκι, διασχίζοντας τις περιοχές Αχαρναί, Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ν. Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ν. Ψυχικό, περνώντας και κάτω από διάφορα ρέματα.
 |
| Οι δύο κλάδοι του υστερορωμαϊκού υδραγωγείου πλησιάζουν, στην περιοχή της παρούσας ανάρτησης. Το υδραγωγείο συνέχιζε προς την Αθήνα δυτικά των Τουρκοβουνίων, ενώ το Αδριάνειο περνάει ανατολικά. Προφανώς δεν σχετίζονται. |
Η Αδριάνειος σήραγγα με μέγιστο ύψος 2 m και πλάτος μόλις 50 cm, μετέφερε νερό από πηγές της Πάρνηθας, αλλά και υπόγειο νερό που συνέλεγε κατά την πορεία από το έδαφος. Συντηρήθηκε και χρησιμοποιήθηκε και κατά τη σύγχρονη εποχή, αποτελώντας κύρια πηγή ύδρευσης της Αθήνας μέχρι το 1931 οπότε και ολοκληρώθηκε η κατασκευή του φράγματος Μαραθώνα, ενώ έπειτα συνέβαλλε βοηθητικά μέχρι το 1960 (έναρξη υδροδότησης από την Υλίκη), και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε λόγω μόλυνσης των υδάτων.
Η διαχρονική αξία των αρχαίων υδραυλικών έργων αντικατοπτρίζεται στο Αδριάνειο υδραγωγείο. Η τεχνολογία και τα υλικά εκείνης της εποχής επέτρεψαν να λειτουργήσει ως κύρια πηγή ύδρευσης της Αθήνας μέχρι και 1790 χρόνια μετά την κατασκευή του. Ωστόσο, η λειτουργία του δεν ήταν συνεχής ανά τους αιώνες. Επαναλειτούργησε σταδιακά και συστηματικά μετά το 1840, και ύστερα από επισκευές και προσθήκες των αρχών του 20ού αιώνα σε μια αγωνιώδη προσπάθεια για την επάρκεια της υδροδότησης της πόλης, κράτησε τον κύριο ρόλο μέχρι να ξεκινήσει η ύδρευση από τον Μαραθώνα.
 |
| Ο χάρτης του Ziller (1877), όπου αποτυπώνονται για πρώτη φορά οι δυο κλάδοι του "νέου" υδραγωγείου, οι δύο θέσεις όπου βρίσκονται και σήμερα οι υδατογέφυρες του Ποδονίφτη και, μεταξύ άλλων, και το Αδριάνειο υδραγωγείο. |
Οι υδατογέφυρες στη Φιλοθέη και τη Ν. Ιωνία ως τμήματα ενός άλλου υδραγωγείου. Ο Ποδονίφτης, το “τριπόταμο” Φιλοθέης-Χαλανδρίου-Αμαρουσίου και ο Περισσός.
Το Αδριάνειο είναι εξ ολοκλήρου υπόγειο στον κύριο άξονά του, με εξαίρεση τα επιφανειακά κανάλια τροφοδοσίας από πηγές της Πάρνηθας. Κατασκευάστηκε κάτω από τη Σ.Υ.Ο. ώστε να συγκεντρώνει υπόγεια ύδατα, ιδιότητα στην οποία οφείλει την αειφορική λειτουργία του, διαφέροντας παντελώς από τα τυπικά ρωμαϊκά υδραγωγεία, που μετέφεραν το νερό επιφανειακά και έπαυσαν να λειτουργούν σύντομα λόγω καταστροφών. Αυτά διέθεταν κοιλαδογέφυρες όμοιες προς εκείνες που διασώζονται σήμερα στη Φιλοθέη (Καποδιστρίου) και τη Ν. Ιωνία, οι οποίες δεν ανήκουν στο Αδριάνειο, αλλά σε άλλο υστερορωμαϊκό (5ος αι.) υδραγωγείο [Chiotis, E.D. and Chioti, L.E. (2012)], που κατεγράφη αρχικά από τον Ziller το 1877 και χρονολογήθηκε το 1998 (Leigh, 1998). Διέθετε δύο κλάδους (Κηφισιάς, Ηρακλείου) που διέσχιζαν το ρέμα του Ποδονίφτη, ενώ αποτελείτο από κτιστά κανάλια στην επιφάνεια ή σε μικρό βάθος, με εξαίρεση μικρή -μη προσβάσιμη σήμερα- σήραγγα η οποία διέτρεχε τον λόφο πλησίον της υδατογέφυρας της Ν. Ιωνίας.
 |
| Από τα έργα τοποθέτησης των σωληνώσεων υδροδότησης από τον Μαραθώνα, γύρω στο 1930. Ακόμη και στο αρχείο της ΕΥΔΑΠ αναφέρεται λανθασμένα ότι η υδατογέφυρα ανήκει στο Αδριάνειο, ένα λάθος που μεταφέρθηκε και διαιωνίστηκε, ακόμη και σε ονομασίες οδών και πλατειών . Η φωτογραφία είναι στο ίδιο σημείο με την αριστερή σημερινή προηγούμενη, και αποτελεί ντοκουμέντο, καθώς εμφανίζει την μεγάλων διαστάσεων είσοδο της σήραγγας του υδραγωγείου (συγκριτικά με τους ανθρώπους που διακρίνονται μπροστά της), μαρτυρίες για την οποία συλλέγουμε από παλιούς κατοίκους της περιοχής, αλλά και από τον σπηλαιολόγο Στ. Παυλίδη, μέλος ομάδας που την επισκέφτηκε μεταξύ των δεκαετιών 1970-80, νομίζοντας τότε ότι εισέρχονται στο Αδριάνειο. |
Ο Ποδονίφτης, αποτελεί παραπόταμο του Κηφισού στον οποίο συμβάλλει κοντά στον Άγιο Ελευθέριο, αφού έχει δεχτεί κι έναν κλάδο από τη Ν. Φιλαδέλφεια. Άρχεται από το «τριπόταμο» των συνόρων Φιλοθέης – Αμαρουσίου – Χαλανδρίου, όπου συμβάλλουν τα ομώνυμα ρέματα Φιλοθέης, Αμαρουσίου (ρέμα Σαπφούς), και η ρεματιά Χαλανδρίου (ποταμός Καλαμάς), και κατευθυνόμενος προς τη Ν. Ιωνία, φέρει τοπικά και την ονομασία ''ρέμα του Γκούμα''.
Στο τμήμα που διατρέχει τη Ν. Ιωνία ρέει υπογείως, ενώ στη Ν. Χαλκηδόνα είναι ακόμη ανοικτός και καταπράσινος. Στις όχθες του υπάρχουν λεύκες, πλατάνια, πεύκα, καλαμιές, ευκάλυπτοι και πικροδάφνες. Το νερό του ρέματος ήταν πόσιμο μέχρι το 1928, ενώ σήμερα μπορούν και επιβιώνουν -ακόμη και στο εγκιβωτισμένο τμήμα- βατράχια και κάποιο είδος οστράκων, όπου βέβαια δεν υπάρχουν σημαντικές εισροές οργανικών λυμάτων. Η επίσκεψή μας στην υπογειοποιημένη κοίτη παρουσιάστηκε παλαιότερα, αναλυτικά εδώ.
Την ευρύτερη περιοχή στην οποία το υστερορωμαϊκό υδραγωγείο περνούσε πάνω από τον Ποδονίφτη χαρακτήριζε παλαιότερα το τοπωνύμιο “Περισσός”, που διασώζεται μέχρι σήμερα. Από παλαιοτάτων χρόνων σχετιζόταν με τον ποταμό και τα «περισσά» ύδατα που δεχόταν, τα προερχόμενα από τις γέφυρες του υδραγωγείου, το οποίο σήμερα λανθασμένα ταυτίζεται με το Αδριάνειο ή θεωρείται ότι αποτελεί κλάδο του, κάτι που δεν ευσταθεί ούτε υψομετρικά, ούτε τοπογραφικά, όντας σαφές ότι πρόκειται για διαφορετικό έργο.
Η πορεία του Αδριανείου κάτω από το ρέμα, και η τροφοδοσία του από τον κλάδο Πεντέλης, διά της ρεματιάς Χαλανδρίου. Το υδραγωγείο και η σήραγγα Καλογρέζας.
Το Αδριάνειο υδραγωγείο βέβαια, από την αρχαιότητα ενισχύθηκε από παράπλευρους κλάδους, που συνδέθηκαν με την κύρια σήραγγα σε διάφορες τοποθεσίες, κυρίως πάνω σε άξονες ρεμάτων που συναντούσε στην πορεία του. Ένας εξ αυτών ξεκινώντας από την περιοχή της Μονής Πεντέλης, ακολουθώντας τη διεύθυνση της ρεματιάς Χαλανδρίου, συνδέεται στην οδό Ελ Αλαμέιν, όπου υπάρχουν σήμερα χαρακτηριστικά μεγάλα αρχαία φρεάτια. Η σύνδεση γίνεται στο φρέαρ 102 μέσω κυκλικής δεξαμενής (102 Α), όπου τα νερά του κλάδου Πεντέλης ενισχυόμενα και από το ρέμα, καταλήγουν στη σήραγγα του Αδριάνειου που διέρχεται κάτω από το ρέμα, σε βάθος 12 m περίπου από την επιφάνεια.
Κατά τον Α. Παππά (1999), στη θέση του επόμενου φρέατος (103) (βλ."κόφτρα" στην παραπάνω μηκοτομή), γερμανικοί χάρτες του 1891 απεικονίζουν το μη αποπεραθέν αρχικά υδραγωγείο εκκενώσεως του Αδριανείου, του οποίου τα ρέοντα ύδατα χρησιμοποίησαν οι αγρότες των γύρω εκτάσεων για άρδευση. Με την πάροδο του χρόνου επιμήκυναν το υδραγωγείο, αφού προηγουμένως ενέργησαν για την απευθείας υδροληψία από το νερό του Αδριάνειου. Είναι γνωστό ως υδραγωγείο Καλογρέζας, καθώς φτάνει μέχρι το εκκλησάκι των Εισοδίων της Θεοτόκου, το Μετόχι Καλογρέζας (ή Περσού) Αμαρουσίου, της Μονής που ιδρύθηκε από την Αγία Φιλοθέη.
 |
| Το "Μετόχι" (Εισόδια Θεοτόκου) |
Εδώ, πρέπει να αναφερθεί -χωρίς να αποδεικνύεται άμεση σχέση με τα προηγούμενα- ότι από το εκκλησάκι ξεκινούσε μια υπόγεια σκαμμένη στον βράχο στοά, που κατέληγε στη σπηλιά της κρύπτης της Αγίας Φιλοθέης απέναντι, σε απόσταση περίπου 400 m. Η μυστική αυτή σήραγγα διαφυγής, που εξερευνήθηκε από τον Στέλιο Μουζάκη και ομάδα προσκόπων κατά τη δεκαετία του 1950, διέρχεται κάτω από δυο κοίτες (Καλαμά, Φιλοθέης) χωρίς να πλημμυρίζει, καθώς στο χαμηλότερο σημείο της υπάρχει ένα φυσικό φρέαρ αποστράγγισης προς τον υδροφόρο ορίζοντα, που βρίσκεται χαμηλότερα από το επίπεδο της σήραγγας. Κατά τον Σ. Μουζάκη, η στοά ήταν αρχικά απότομα κατηφορική, για τον εισερχόμενο από την έξοδο, ενώ στο βάθος αυτής της κατηφοριάς έστριβε ομαλά προς τα αριστερά και άρχιζε μια ομαλή ανηφοριά, που διευθυνόταν προς την αρχή της. Στο χαμηλότερο σημείο, εκεί που έστριβε αριστερά, υπήρχε το πηγάδι δίπλα στο μονοπάτι (Φίλιππα, 2016).
 |
| Η "Κρύπτη" της Αγίας Φιλοθέης. Εδώ ήταν η είσοδος της υπόγειας στοάς |
Τέλος, στις αρχές του 2000, κατά την εκσκαφή για το υπόγειο κτιρίου πλησίον του ναού των Εισοδίων, εμφανίστηκαν τρεις ωοειδείς διατομές ύψους περίπου 2 m, που γεννούν το ερώτημα εάν θα μπορούσαν να ανήκουν σε παράλληλους αρδευτικούς αγωγούς, στους οποίους διοχετευόταν το νερό του Αδριανείου, μέσω του υδραγωγείου της Καλογρέζας. Ο άξονάς τους τοποθετείται περίπου παράλληλα με τη Λ. Καποδιστρίου και κάθετα προς τον υποτιθέμενο άξονα της στοάς που συνέδεε το Μετόχι των Εισοδίων με την κρύπτη της Αγίας Φιλοθέης.
Η αφίσα και το πρόγραμμα της διημερίδας
Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως την κυρία Χριστίνα Φίλιππα για την πρόσκληση, και φυσικά για την άψογη οργάνωση ολόκληρης της εκδήλωσης.
Επίλογος
Οι περισσότερες από τις περιγραφόμενες υπόγειες στοές σήμερα δεν είναι προσβάσιμες, πλην από αυτές των ρεμάτων, που έχουμε ήδη επισκεφτεί. Ωστόσο, ευελπιστούμε ότι στο άμεσο μέλλον θα καταφέρουμε να επισκεφτούμε τουλάχιστον τη σήραγγα του Αδριάνειου Υδραγωγείου και των παράπλευρων κλάδων κάτω από την οδό Ελ Αλαμέιν, λαμβάνοντας έτσι κάποιες απαντήσεις για μερικά από τα ερωτηματικά που δημιουργεί η συγκεκριμένη παρουσίαση.
Μακρύτερα μοιάζει να βρίσκεται η επίσκεψη στο εσωτερικό της σήραγγας της Ν. Ιωνίας, καθώς η είσοδός της σήμερα βρίσκεται καλυμμένη πίσω από τεράστιο έργο οδοποιίας, αλλά και η σήραγγα της Αγ. Φιλοθέης, της οποίας τα άκρα έχουν από χρόνια αποκλειστεί.
 |
| Παναγιώτης Δευτεραίος (φωτό: Ηλίας Γεωργουλέας) |
Το βίντεο της ομιλίας
Βιβλιογραφικές αναφορές
Angelakis, A.Ν., Mamassis, N.,Dialynas, E.G. and Defteraios, P. 2014. Urban Water Supply, Wastewater, and Stormwater Considerations in Ancient Hellas: Lessons Learned, Environment and Natural Resources Research, 4(3). doi:10.5539/enrr.v4n3p95.
Chiotis, E.D. and Marinos, P.G. 2012. Geological aspects on the sustainability of ancient aqueducts of Athens, Bulletin of the Geological Society of Greece, 46:16–38.
Chiotis, E.D. and Chioti, L.E. 2012. Water supply of Athens in the antiquity. In: Evolution of Water Supply Through the Millennia, eds. A.N. Angelakis, L.W. Mays, D. Koutsoyiannis, and N. Mamassis, IWA Publishing, London, pp. 407-442.
Γλαράκης, Α. και Δευτεραίος, Π. 2013. Στα άδυτα του ρέματος του Καλαμά... (Ποδονίφτης), Αστική Σπηλαιολογία, http://urbanspeleology.blogspot.gr/2013/11/blog-post.html
Καραλή, M. 2000. Παρεμβάσεις στα ρέματα. Εναλλακτικές προτάσεις σχεδιασμού, Ε.Μ.Π., Αθήνα
Leigh, S. 1998. Τhe Aqueduct of Hadrian and the water supply of Roman Athens. Unpublished Ph.D. thesis, University of Pennsylvania, USA
Παππάς, Α. 1999. Η Ύδρευσις των Αρχαίων Αθηνών, εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα
Φίλιππα, Χ. 2016. Οδωνύμια Φιλοθέης. Η ιστορία καθ' οδόν, ΔΗ.Κ.Ε.ΦΙ.Ψ., Δήμος Φιλοθέης-Ψυχικού
Ziller, E. 1877. Untersuchungen über die antiken Wasserleitungen Athens, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung, 2: 107 – 131.
Συνεργάστηκαν: Παναγιώτης Δευτεραίος, Αλέξανδρος Γλαράκης
Στις επισκέψεις συμμετείχαν: Παναγιώτης Δευτεραίος, Αλέξανδρος Γλαράκης, Αλέξανδρος Τσεκούρας, Γεωργία Μπουρμπούλη, και η Χριστίνα Φίλιππα
Φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος, Αλέξανδρος Γλαράκης
Κείμενο: Παναγιώτης Δευτεραίος
Κινηματογράφηση: Αλέξανδρος Γλαράκης