Αλέξανδρος Θεολόγου
Το «σπρώξιμο» ποτέ δεν ήταν καλοί τρόποι αλλά σίγουρα είναι ένας τρόπος να περάσει κανείς ένας σαφές μήνυμα. Άλλωστε το πρόσφατο επεισόδιο της «επακούμβησης» του τουρκικού πλοίου στην ελληνική κανονιοφόρο δεν είναι το μόνο περιστατικό του είδους, ούτε περιορίζεται στο Αιγαίο.
Τον τρόπο αυτό επέλεξαν κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι Σοβιετικοί για να καταστήσουν σαφή την δυσαρέσκειά τους στην παρουσία αμερικανικών πολεμικών πλοίων εντός των χωρικών τους υδάτων. Παρά τον αέρα αλλαγής που έφερε η περεστρόικα επί Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, το σοβιετικό Ναυτικό έκανε τα πράγματα όπως ήξερε. Συνήθως με «βαρύ χέρι».
Σε δύο σοβαρά ναυτικά περιστατικά μεταξύ πλοίων του αμερικανικού και του σοβιετικού Ναυτικού την δεκαετία του ’80, πολεμικά των δύο υπερδυνάμεων ήλθαν πάρα πολύ κοντά –την δεύτερη μάλιστα τόσο κοντά ώστε αντάλλαξαν χρώμα από την βαφή τους! Το πρώτο συμβάν έλαβε χώρα τον Μάρτιο του 1986, όταν το αμερικανικό USS Yorktown (CG 48), ένα καταδρομικό κατευθυνομένων πυραύλων κλάσης Ticonderoga, εισήλθε στην Μαύρη Θάλασσα συνοδευόμενο από το κλάσης Spruance αντιτορπιλλικό USS Caron (DD 970).
Δύο χρόνια αργότερα, στις 12 Φεβρουαρίου 1988, το USS Yorktown με την συνοδεία του USS Caron εισήλθε εκ νέου σε σοβιετικά χωρικά ύδατα στην περιοχή της Χερσονήσου της Κριμαίας, σε μια επίδειξη δικαιώματος αβλαβούς διέλευσης στο πλαίσιο της Ελεύθερης Ναυσιπλοΐας –συλλέγοντας φυσικά παράλληλα χρήσιμες πληροφορίες. Με τα αμερικανικά πλοία να πλέουν εντός των 12 ναυτ. μιλίων αμφισβητώντας εμπράκτως τα σοβιετικά κυριαρχικά δικαιώματα, φρόντισαν να καταστήσουν κατανοητές τις προειδοποιήσεις που είχαν προηγηθεί δια της διπλωματικής οδού με σαφώς πιο… δυναμικό τρόπο.
Το οπτικό υλικό από βίντεο που τράβηξαν οι Αμερικανοί και δείχνει πώς χειρίσθηκε το θέμα ο κυβερνήτης της φρεγάτας κατευθυνομένων βλημάτων κλάσης Burevestnik-M (Krivak I) «Μπεζαβιέτνυ» (811) είναι αποκαλυπτικό. Δικαιώνοντας το όνομα του πλοίου του, ο Πλοίαρχος Βλαντίμιρ Μπογκντάσιν «έπεσε» πάνω στο Yorktown προσπαθώντας να το κάνει να αλλάξει πορεία, παρόλο που το πλοίο του είχε το μισό μέγεθος του αμερικανικού πλοίου και το 1/3 του εκτοπίσματός του.
Το ίδιο δυναμικά αντέδρασε και ο Πλοίαρχος Ανατόλι Πετρόφ, κυβερνήτης του «824», μιας ελαφράς φρεγάτας SKR-6 (Mirka II) «δείχνοντας την έξοδο» στο USS Caron. Σημειωτέον ότι στην συγκεκριμένη αποστολή, στο αντιτορπιλλικό επέβαινε κλιμάκιο 18 ατόμων επιφορτισμένο με την συλλογή στοιχείων για τα σοβιετικά ραντάρ που λειτουργούσαν στη περιοχή και την υποκλοπή επικοινωνιών επ ωφελεία της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ.
Τα αμερικανικά πολεμικά διατήρησαν σταθερή πορεία και ταχύτητα ενώ δεν υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Μάλιστα, εντός λεπτών από το περιστατικό, ο κυβερνήτης του USS Caron, Λου Χάρλοου, διέταξε να καλυφθούν με χρώμα τα επιφανειακά σημάδια από την «επακούμβηση» του σοβιετικού στην αριστερή πλευρά του αντιτορπιλλικού. Προκειμένου δε να μην δημιουργηθεί προηγούμενο, το αμερικανικό Ναυτικό έσπευσε να υποστηρίξει ότι πολεμικά του είχαν πλεύσει κατά διαστήματα στην εν λόγω περιοχή και στο παρελθόν, χωρίς πάντως να δώσει λεπτομέρειες.
Incidents at Sea: η άλλη πραγματικότητα
Η αναμέτρηση αυτή χαρακτηρίσθηκε ως «το τελευταίο περιστατικό του Ψυχρού Πολέμου». Τώρα, με την Ρωσία να προσπαθεί να ξαναβρεί τον γεωστρατηγικό της ρόλο στην μεταψυχροπολεμική εποχή, γίνεται όλο και περισσότερο σαφές ότι μετά από μια αναγκαστική, λόγω συνθηκών, χειμερία νάρκη που ακολούθησε την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, η «ρωσική Αρκούδα» είναι και πάλι έξω. Και όπως πριν, δεν έχει σκοπό να παραχωρήσει τίποτα.
Στις 12 Απριλίου 2016, περίπου 80 μίλια ανοικτά του ρωσικού θύλακα στο Καλίνινγκραντ, στην Βαλτική, ρωσικά βομβαρδιστικά Su-24 Fencer και ένα ελικόπτερο Ka-27 υπενθύμισαν με εξαιρετικά χαμηλές διελεύσεις πάνω από το αντιτορπιλλικό κατευθυνομένων βλημάτων USS Donald Cook (DDG 75) ότι η Ρωσία δεν κοιμάται. Δύο χρόνια νωρίτερα, το ίδιο αμερικανικό πολεμικό έτυχε ιδίας… υποδοχής ενώ έπλεε στην Μαύρη Θάλασσα.
Μπορεί η έλευση των κατασκοπευτικών δορυφόρων να περιόρισε συγκριτικά τις επικίνδυνες αποστολές στρατηγικής αναγνώρισης και συλλογής πληροφοριών (SIGINT/ELINT) άνω ή πέριξ του Σιδηρούν Παραπετάσματος, στην θάλασσα όμως παίχτηκαν αρκετά άγνωστα δράματα, καλυμμένα εν πολλοίς από το απόρρητο πέπλο του Ψυχρού Πολέμου. Στο πρόσφατο βιβλίο του «Incidents at Sea: American Confrontation with Russia and China, 1945-2016» (Naval Institute Press, December 2017) ο ιστορικός David Winkler παραθέτει πλείστα περιστατικά όπου συχνά πρωταγωνιστούν τα διαβόητα σοβιετικά «αλιευτικά», τα πανταχού παρόντα κατασκοπευτικά πλοία της ΕΣΣΔ.
Πολυάριθμες «επακουμβήσεις» και παραλίγο συγκρούσεις, καταστάσεις οι οποίες θα μπορούσαν δυνητικώς να εξελιχθούν καταστροφικά για την παγκόσμια ειρήνη, καταγράφονται την συγκεκριμένη περίοδο, ιδίως την περίοδο του πολέμου στο Βιετνάμ. Ο συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά για τι μιλάει, άλλωστε έχει προσωπική εμπειρία: ως αξιωματικός του Ναυτικού το 1984 έβλεπε το αέναο ψυχροπολεμικό παιχνίδι μεταξύ αμερικανικών και σοβιετικών πλοίων στην Θάλασσα της Ιαπωνίας.
Οι περισσότεροι θεωρούμε τον Ναυτικό Αποκλεισμό της Κούβας ως ένα επεισόδιο που από τύχη δεν οδήγησε σε αντιπαράθεση ΗΠΑ και ΕΣΣΔ με απρόβλεπτες συνέπειες. Όμως υπήρχαν και άλλα. Η σύγκρουση του σοβιετικού βοηθητικού (βλ. κατασκοπευτικού) πλοίου «Γκύντραφον» με το ρυμουλκό ανοικτής θαλάσσης USS Abnaki (ATF 96) το 1967, ώθησε τότε τον Αμερικανό υπουργό Ναυτικού Πωλ Ιγκνάσιους να τονίσει σε επείγον υπόμνημά του προς τον αναπληρωτή υπουργό Άμυνας Πωλ Νίτσε την ανάγκη «παραμέτρων στις διαδικασίες παρακολούθησης προκειμένου να αποφευχθούν αχρείαστες και ανεπιθύμητες επαφές αμερικανικών και σοβιετικών πλοίων οι οποίες θα μπορούσαν να αποβούν εξαιρετικά σοβαρές».
Το αποτέλεσμα ήταν η υπογραφή στις 25 Μαΐου 1972 της Συμφωνίας INCSEA (Incidents at Sea Agreement) στο πλαίσιο της Συνόδου Νίξον-Μπρέζνιεφ στην Μόσχα. Ο κύριος διαπραγματευτής από πλευράς Ηνωμένων Πολιτειών, Τζων Γουώρνερ, πρώην υπουργός Ναυτικού και μετέπειτα πρόεδρος της Επιτροπής Αμυντικών Υποθέσεων της Γερουσίας, αναφέρει στον πρόλογο του βιβλίου του Γουίνκλερ πως το μυστικό της διατήρησης της συμφωνίας όλα αυτά τα χρόνια –λειτουργώντας ως υπόδειγμα για άλλες παρόμοιες συμφωνίες με στόχο την οικοδόμηση εμπιστοσύνης– ήταν ότι δεν επρόκειτο για «μια ακόμη συμφωνία που χειρίσθηκαν διπλωμάτες καριέρας».
Η επιτυχία της INCSEA οφείλεται στο γεγονός ότι εκπονήθηκε από αξιωματικούς του Ναυτικού και από τις δύο πλευρές. Τα περιστατικά μειώθηκαν δραματικά την δεκαετία του ’70 ενώ παρείχε ανοικτό δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ των συμβαλλομένων μερών παρά την αναζωπύρωση της έντασης στην δεκαετία του ’80, ιδίως μετά την κατάρριψη του νοτιοκορεατικού Jumbo το 1983.
Νέος ψυχρός πόλεμος στην θάλασσα;
Αν και ο συγγραφέας δεν υποστηρίζει ότι η ε λόγω συμφωνία απέτρεψε τον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπάρχει η ανησυχία ότι όσον αφορά την Κίνα τα πράγματα είναι αρκετά θολά. Η κυβέρνηση του Πεκίνου έχει επιδείξει στρατηγικό όραμα, βούληση και άριστη εκμετάλλευση των συγκυριών για να επιβάλλει μονομερώς τις αξιώσεις της στην Νότια Σινική Θάλασσα καθιστώντας υφάλους και βραχονησίδες πραγματικά φρούρια, κατασκευάζοντας τεχνητά νησιά και εξοπλίζοντάς τα με λιμάνια, αεροδρόμια και, πρόσφατα, με πυραύλους cruise.
Σύμφωνα με τον Norman Friedman, η αναγκαστική προσγείωση ενός κατασκοπευτικού EP-3E Aries II (Airborne Reconnaissance Integrated Electronic System II) του αμερικανικού Ναυτικού τον Απρίλιο του 2001 στην νήσο Χαϊνάν μετά από σύγκρουση στον αέρα με ένα από τα κινεζικά μαχητικά J-8 που απογειώθηκαν για να το αναχαιτίσουν δεν ήταν παρά το πρώτο ψυχροπολεμικό επεισόδιο μιας αντιπαράθεσης που λανθάνει της προσοχής πολλών. «Με την Κίνα υπάρχει ένας ψυχρός πόλεμος εν εξελίξει… Σε πέντε ή δέκα χρόνια, το συμβάν με το EP-3E θα θεωρείται ως μια πρώιμη σοβαρή ένδειξη για το πού όδευε η κατάσταση» αναφέρει χαρακτηριστικά.
Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου λίγους μήνες αργότερα έστρεψαν το ενδιαφέρον κυβέρνησης και πολιτών αλλού, πολύ μακριά από την θάλασσα. Το επεισόδιο της νήσου Χαϊνάν ξεχάσθηκε απ’ όλους, εκτός από αυτούς που το έζησαν και από όσους κατανοούν πλήρως πόσο ζημιογόνο ήταν –για πολλούς λόγους. Ένας ήταν ότι το αεροσκάφος επεστράφη αφού προηγουμένως οι Κινέζοι αντέγραψαν τα πάντα, απόρρητα και μη. Όμως αν η Ιστορία επαναλαμβάνεται, είναι διότι οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν από αυτήν.
Ο νέος ψυχρός πόλεμος στην θάλασσα έχει ξεκινήσει και ενδεχομένως κάποιοι να εκπλαγούν όταν συνειδητοποιήσουν ότι δεν περιορίζεται κατ’ ανάγκην στην Βαλτική ή τον Βόρειο Ατλαντικό, όπου τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια κλιμάκωση της ρωσικής δραστηριότητας. Τα νερά μπορεί να «παγώσουν» ακόμη και σε ζεστές θάλασσες, όπως στην Νότια Σινική Θάλασσα. Ή στην Ανατολική Μεσόγειο…