Το 1932 όπως το 2008, η διεθνής οικονομία είχε βουτήξει στα Τάρταρα της διεθνούς οικονομικής κρίσης, με επίκεντρο το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Αυτό είχε βαρύτατες συνέπειες τότε και στην Ελλάδα, η οποία υπο την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου υποχρεώθηκε να να κηρύξει στάση πληρωμών, να αποχωρήσει από την ισοτιμία της δραχμής με τον κανόνα του χρυσού και να υποτιμήσει τη δραχμή.
Θεόδωρος Κατσανέβας
Θεόδωρος Κατσανέβας
Παρ’ όλο που ο υπερβολικά εύθικτος πολιτικά Ελ. Βενιζέλος παραιτήθηκε, αμέσως μετά η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας αυξήθηκε αλματωδώς, με συνακόλουθο μια περίοδο σημαντικής οικονομικής ανάπτυξης. Ανάλογη αλματώδη ανάπτυξη είχε και η ελληνική οικονομία μετά την υποτίμηση της δραχμής το 1953 κατά 50% σε σχέση με το δολάριο από τον τότε Πρωθυπουργό Σπύρο Μαρκεζίνη.
Αλλά ας γυρίσουμε στο 1927, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιστρέφει στην Ελλάδα και γίνεται δεκτός ως μεσσίας από τον ελληνικό λαό. Ο ίδιος μετά πιέσεις από το περιβάλλον του ανακαλεί την απόφαση του προ τετραετίας για παραίτηση από την πολιτική και επανέρχεται ως αρχηγός του κόμματος των Φιλελευθέρων στις 23 Μαΐου 1928. Το μέγεθος του εκλογικού θριάμβου τωνΒενιζελικών στις εκλογές της 19ης Αυγούστου ήταν απρόσμενο ακόμη και για τον αρχηγό του: οι βενιζελικοί εξέλεξαν 223 βουλευτές έχοντας μια συντριπτική πλειοψηφία στην βουλή.
Η ελληνική οικονομία είχε κάνει βήματα σταθεροποίησης την διετία 1926-1928. Η δραχμή σταθεροποιήθηκε μετά από δεκαπέντε χρόνια συνεχούς υποτίμησης. Έτσι, το 1928 η δραχμή εντάχθηκε στον «κανόνα του χρυσού», ο οποίος ήταν ένας μηχανισμός μετατροπής των νομισμάτων μέσω μιας ισοτιμίας σε σχέση με τις τιμή του χρυσού. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος,ως οραματιστής Πρωθυπουργός,στα βήματα του Χαρίλαου Τρικούπη,ακολούθησε ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο και φιλόδοξο πρόγραμμα δημόσιων επενδύσεων ια να μπει η Ελλάδα σε αναπτυξιακή τροχιά και να αποκαταστήσει τους πρόσφυγες από την Μικρασιατική Καταστροφή.
Ο εκτεταμένος αυτός δανεισμός θα καλυπτόταν κυρίως από Άγγλους κεφαλαιούχους που ήδη μετά το 1922 είχαν επενδύσει μικρά κεφάλαια, αλλά τώρα ήταν πρόθυμοι να μεγαλώσουν την παρουσία τους στην Ελλάδα. Ο έλεγχος της νομισματικής πολιτικής και των συναλλαγματικών ισοτιμιών αποδόθηκαν στην Τράπεζα της Ελλάδος που ιδρύθηκε τότε ακριβώς για τον σκοπό αυτό με πρώτο πρόεδρο τον Αλέξανδρο Διομήδη.
Ως το 1931 τίποτα δεν προμήνυε την χιονοστιβάδα της διεθνούς κρίσης. Η Ελλάδα είχε τρεις συνεχόμενους πλεονασματικούς προϋπολογισμούς, όμως το εξωτερικό της χρέος είχε διογκωθεί από δάνεια που είχε συνάψει η κυβέρνηση Βενιζέλου κυρίως στο Σίτυ της Αγγλίας. Συγκεκριμένα το εξωτερικό χρέος την τετραετία 1928-1932 αυξήθηκε από 27,8 δισεκατομμύρια δραχμές στα 32,7 δισεκατομμύρια.
Η μεγάλη διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση ξεκίνησε το 1929 με την άρνηση της Γερμανίας να συνεχίσει να εξυπηρετεί τις μεγάλες οικονομικές τις υποχρεώσεις από τον Ά παγκόσμιο πόλεμο και εντάθηκε με την κατάρρευση των τιμών των μετοχών στο Αμερικάνικο Χρηματιστήριο της Γουόλ Στριτ.
Η οικονομία της Ελλάδας βρέθηκε αμέσως σε τεράστια πίεση, καθώς μειώθηκαν δραστικά οι εξαγωγές της (καπνά και άλλα γεωργικά προϊόντα), όπως επίσης και τα εμβάσματα από τους Έλληνες της Αμερικής που εκείνη την εποχή ήταν σημαντικός οικονομικός παράγοντας για την χώρα. Οι δύο αυτές δυσμενείς εξελίξεις επιδείνωσαν το εξωτερικό ισοζύγιο συναλλαγών, ασκώντας αφόρητες πιέσεις στην δραχμή.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε να χειριστεί το θέμα προσωπικά και να εξασφαλίσει τα αναγκαία εξωτερικά δάνεια που θα στήριζαν την νομισματική του πολιτική, η οποία στηρισζόταν ακόμα στη σύνδεση της δραχμής με τον κανόνα του χρυσού. Ταξίδεψε τον Ιανουάριο του 1932 διαδοχικά σε Ρώμη, Παρίσι, Λονδίνο ζητώντας δάνειο 50 εκατομμυρίων δολαρίων για τα επόμενα τέσσερα χρόνια, αλλιώς η Ελλάδα θα εγκατέλειπε τον κανόνα του χρυσού.
Τον Μάρτιο συνεδρίασε στο Παρίσι η Δημοσιονομική Επιτροπή όπου ανάμεσα στα άλλα, θα συζητιόταν και το θέμα της Ελλάδας. Στο τρίμηνο που είχε περάσει ουσιαστικά όλες οι εξαγωγές της Ελλάδας είχαν «παγώσει» και η τράπεζα της Ελλάδος είχε δώσει το 1/3 των αποθεματικών της σε συνάλλαγμα στο κράτος έτσι ώστε αυτό να ανταπεξέλθει στις δανειακές υποχρεώσεις του.
Στο Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών, αποτελούμενο από τους υπουργούς Εξωτερικών της Αγγλίας και της Γαλλίας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος έλαβε κάποιες υποσχέσεις χωρίς όμως χειροπιαστό αποτέλεσμα. Δεν υπήρχε πλέον χρόνος για διαπραγματεύσεις και αναμονή.
Η αποσύνδεση από τον κανόνα του χρυσού και η ευεργετική υποτίμηση της δραχμής
Την Τετάρτη 27 Απριλίου 1932, η Ελλάδα εγκατέλειψε επισήμως τον «κανόνα του χρυσού». Η δραχμή υποτιμήθηκε και στις 5 Μαΐου η ισοτιμία της με την στερλίνα έπεσε από τις 456 δραχμές στις 539. Τον ίδιο μήνα το κράτος επισημοποίησε την χρεοκοπία του κηρύσσοντας παύση πληρωμών. Η παράταξη των Βασιλοφρόνων που ευθυνόταν για τη Μικρασιατική καταστροφή του 1932, καθώς και το ανερχόμενο τότε ΚΚΕ, εκμεταλλεύτηκαν πολιτικά την κατάσταση και ένα πανελλαδικό απεργιακό κύμα παρέλυε την χώρα. Στις 21 Μαΐου 1932, ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραιτήθηκε από πρωθυπουργός δηλώνοντας δημοσίως πως δεν θα επέστρεφε αν δεν ενισχυόταν η εκτελεστική εξουσία.
Η αποδέσμευση από τον κανόνα του χρυσού και η υποτίμηση της δραχμής κατέστησε ξανά τα ελληνικά προϊόντα φτηνά άρα ελκυστικά, το κράτος απέφυγε προσωρινά τα δυσβάσταχτα βάρη των δόσεων των δανείων, ενώ η κρίση σταδιακά ξεπερνιόταν στην Ευρώπη. Σύντομα το ισοζύγιο των εξωτερικών πληρωμών είχει ισορροπήσει και η εισροή χρημάτων από το εξωτερικό είχε αποκατασταθεί. Το 1937 ο Μεταξάς ήρθε σε τελική συμφωνία με τους διεθνείς οίκους που είχαν δανείσει την Ελλάδα για την καταβολή σε δόσεις των οφειλόμενων χρημάτων, τερματίζοντας την τελευταία εκκρεμότητα που παρέμενε από την χρεοκοπία του 1932.
Προφανώς κανείς δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι θα μπορούσε να γίνει κάτι για να αποφευχθεί η χρεοκοπία, καθώς η διεθνής κρίση ήταν πρωτόγνωρη, μεγάλης έντασης, διάρκειας και εμβέλειας. Ο μέγιστος πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος, ο άνθρωπος που έχτισε την Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών, το 1932, είχε την ατυχία να συμπέσει η επανάκαμψή του στην Πρωθυπουργία το 1927, με την διεθνή κρίση του 1929, Στο μεταξύ διάστημα ο ίδιος ακολούθησε μια έντονα αναπτυξιακή πολιτική προσφεύγοντας και σε εξωτερικό δανεισμό, έχοντας εμπιστοσύνη στους Αγγλογάλους συμμάχους του.
Το λάθος του Βενιζέλου που κάνει σήμερα και ο Τσίπρας
Ο Βενιζέλος υπέπεσε σε ένα κρίσιμο λάθος, παρόμοιο με αυτό που κάνει και ο ΣΥΡΙΖΑ σήμερα. Ενώ έβλεπε την αδυναμία της δραχμής να κρατηθεί σε υψηλή ισοτιμία, όντας συνδεδεμένη με τον κανόνα του χρυσού, συνέχισε να συντηρεί αυτήν την ολέθρια σύνδεση,με συνέπεια την αποστέωση των συναλλαγματικών αποθεμάτων της χώρας.
Η πολιτική αυτή, εκτός από την εξάντληση των συναλλαγματικών αποθεμάτων, παράλληλα ν εμπόδιζε την αναθέρμανση των εξαγωγών, αφού η δραχμή είχε υψηλή ισοτιμία στο διεθνές εμπόριο και τα προϊόντα της χώρας δεν ανταγωνιστικά. Άργησε να προχωρήσει στην αποσύνδεσή και υποτίμηση της δραχμής που οδήγησε σε αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας της οικονομία ςκαι οικονομική ανάπτυξη.
Φαίνεται όμως ότι, το μεγαλύτερο λάθος του Βενιζέλου ήταν η υπέρμετρη προσωπική πολιτική του ευθυξία, γεγονός που απέδειξε με την παραίτησή του τον Μάιο του 1932. Η προκήρυξη εκλογών το 1921 ήταν ένα επίσης μεγάλο λάθος που οφειλόταν και αυτό στην πολιτική του ευθυξία και εμπιστοσύνη στις δημοκρατικές διαδικασίες. Παρόμοιες ευθυξίες είναι ολοφάνερο ότι, δεν έχουν οι σημερινοί κυβερνώντες και γενικότερα σχεδόν το όλο πολιτκό κοινοβουλευτικό προσωπικό της δύσμοιρης Ελλάδας του σήμερα.
Αλλά ας γυρίσουμε στο 1927, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιστρέφει στην Ελλάδα και γίνεται δεκτός ως μεσσίας από τον ελληνικό λαό. Ο ίδιος μετά πιέσεις από το περιβάλλον του ανακαλεί την απόφαση του προ τετραετίας για παραίτηση από την πολιτική και επανέρχεται ως αρχηγός του κόμματος των Φιλελευθέρων στις 23 Μαΐου 1928. Το μέγεθος του εκλογικού θριάμβου τωνΒενιζελικών στις εκλογές της 19ης Αυγούστου ήταν απρόσμενο ακόμη και για τον αρχηγό του: οι βενιζελικοί εξέλεξαν 223 βουλευτές έχοντας μια συντριπτική πλειοψηφία στην βουλή.
Η ελληνική οικονομία είχε κάνει βήματα σταθεροποίησης την διετία 1926-1928. Η δραχμή σταθεροποιήθηκε μετά από δεκαπέντε χρόνια συνεχούς υποτίμησης. Έτσι, το 1928 η δραχμή εντάχθηκε στον «κανόνα του χρυσού», ο οποίος ήταν ένας μηχανισμός μετατροπής των νομισμάτων μέσω μιας ισοτιμίας σε σχέση με τις τιμή του χρυσού. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος,ως οραματιστής Πρωθυπουργός,στα βήματα του Χαρίλαου Τρικούπη,ακολούθησε ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο και φιλόδοξο πρόγραμμα δημόσιων επενδύσεων ια να μπει η Ελλάδα σε αναπτυξιακή τροχιά και να αποκαταστήσει τους πρόσφυγες από την Μικρασιατική Καταστροφή.
Ο εκτεταμένος αυτός δανεισμός θα καλυπτόταν κυρίως από Άγγλους κεφαλαιούχους που ήδη μετά το 1922 είχαν επενδύσει μικρά κεφάλαια, αλλά τώρα ήταν πρόθυμοι να μεγαλώσουν την παρουσία τους στην Ελλάδα. Ο έλεγχος της νομισματικής πολιτικής και των συναλλαγματικών ισοτιμιών αποδόθηκαν στην Τράπεζα της Ελλάδος που ιδρύθηκε τότε ακριβώς για τον σκοπό αυτό με πρώτο πρόεδρο τον Αλέξανδρο Διομήδη.
Ως το 1931 τίποτα δεν προμήνυε την χιονοστιβάδα της διεθνούς κρίσης. Η Ελλάδα είχε τρεις συνεχόμενους πλεονασματικούς προϋπολογισμούς, όμως το εξωτερικό της χρέος είχε διογκωθεί από δάνεια που είχε συνάψει η κυβέρνηση Βενιζέλου κυρίως στο Σίτυ της Αγγλίας. Συγκεκριμένα το εξωτερικό χρέος την τετραετία 1928-1932 αυξήθηκε από 27,8 δισεκατομμύρια δραχμές στα 32,7 δισεκατομμύρια.
Η μεγάλη διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση ξεκίνησε το 1929 με την άρνηση της Γερμανίας να συνεχίσει να εξυπηρετεί τις μεγάλες οικονομικές τις υποχρεώσεις από τον Ά παγκόσμιο πόλεμο και εντάθηκε με την κατάρρευση των τιμών των μετοχών στο Αμερικάνικο Χρηματιστήριο της Γουόλ Στριτ.
Η οικονομία της Ελλάδας βρέθηκε αμέσως σε τεράστια πίεση, καθώς μειώθηκαν δραστικά οι εξαγωγές της (καπνά και άλλα γεωργικά προϊόντα), όπως επίσης και τα εμβάσματα από τους Έλληνες της Αμερικής που εκείνη την εποχή ήταν σημαντικός οικονομικός παράγοντας για την χώρα. Οι δύο αυτές δυσμενείς εξελίξεις επιδείνωσαν το εξωτερικό ισοζύγιο συναλλαγών, ασκώντας αφόρητες πιέσεις στην δραχμή.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε να χειριστεί το θέμα προσωπικά και να εξασφαλίσει τα αναγκαία εξωτερικά δάνεια που θα στήριζαν την νομισματική του πολιτική, η οποία στηρισζόταν ακόμα στη σύνδεση της δραχμής με τον κανόνα του χρυσού. Ταξίδεψε τον Ιανουάριο του 1932 διαδοχικά σε Ρώμη, Παρίσι, Λονδίνο ζητώντας δάνειο 50 εκατομμυρίων δολαρίων για τα επόμενα τέσσερα χρόνια, αλλιώς η Ελλάδα θα εγκατέλειπε τον κανόνα του χρυσού.
Τον Μάρτιο συνεδρίασε στο Παρίσι η Δημοσιονομική Επιτροπή όπου ανάμεσα στα άλλα, θα συζητιόταν και το θέμα της Ελλάδας. Στο τρίμηνο που είχε περάσει ουσιαστικά όλες οι εξαγωγές της Ελλάδας είχαν «παγώσει» και η τράπεζα της Ελλάδος είχε δώσει το 1/3 των αποθεματικών της σε συνάλλαγμα στο κράτος έτσι ώστε αυτό να ανταπεξέλθει στις δανειακές υποχρεώσεις του.
Στο Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών, αποτελούμενο από τους υπουργούς Εξωτερικών της Αγγλίας και της Γαλλίας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος έλαβε κάποιες υποσχέσεις χωρίς όμως χειροπιαστό αποτέλεσμα. Δεν υπήρχε πλέον χρόνος για διαπραγματεύσεις και αναμονή.
Η αποσύνδεση από τον κανόνα του χρυσού και η ευεργετική υποτίμηση της δραχμής
Την Τετάρτη 27 Απριλίου 1932, η Ελλάδα εγκατέλειψε επισήμως τον «κανόνα του χρυσού». Η δραχμή υποτιμήθηκε και στις 5 Μαΐου η ισοτιμία της με την στερλίνα έπεσε από τις 456 δραχμές στις 539. Τον ίδιο μήνα το κράτος επισημοποίησε την χρεοκοπία του κηρύσσοντας παύση πληρωμών. Η παράταξη των Βασιλοφρόνων που ευθυνόταν για τη Μικρασιατική καταστροφή του 1932, καθώς και το ανερχόμενο τότε ΚΚΕ, εκμεταλλεύτηκαν πολιτικά την κατάσταση και ένα πανελλαδικό απεργιακό κύμα παρέλυε την χώρα. Στις 21 Μαΐου 1932, ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραιτήθηκε από πρωθυπουργός δηλώνοντας δημοσίως πως δεν θα επέστρεφε αν δεν ενισχυόταν η εκτελεστική εξουσία.
Η αποδέσμευση από τον κανόνα του χρυσού και η υποτίμηση της δραχμής κατέστησε ξανά τα ελληνικά προϊόντα φτηνά άρα ελκυστικά, το κράτος απέφυγε προσωρινά τα δυσβάσταχτα βάρη των δόσεων των δανείων, ενώ η κρίση σταδιακά ξεπερνιόταν στην Ευρώπη. Σύντομα το ισοζύγιο των εξωτερικών πληρωμών είχει ισορροπήσει και η εισροή χρημάτων από το εξωτερικό είχε αποκατασταθεί. Το 1937 ο Μεταξάς ήρθε σε τελική συμφωνία με τους διεθνείς οίκους που είχαν δανείσει την Ελλάδα για την καταβολή σε δόσεις των οφειλόμενων χρημάτων, τερματίζοντας την τελευταία εκκρεμότητα που παρέμενε από την χρεοκοπία του 1932.
Προφανώς κανείς δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι θα μπορούσε να γίνει κάτι για να αποφευχθεί η χρεοκοπία, καθώς η διεθνής κρίση ήταν πρωτόγνωρη, μεγάλης έντασης, διάρκειας και εμβέλειας. Ο μέγιστος πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος, ο άνθρωπος που έχτισε την Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών, το 1932, είχε την ατυχία να συμπέσει η επανάκαμψή του στην Πρωθυπουργία το 1927, με την διεθνή κρίση του 1929, Στο μεταξύ διάστημα ο ίδιος ακολούθησε μια έντονα αναπτυξιακή πολιτική προσφεύγοντας και σε εξωτερικό δανεισμό, έχοντας εμπιστοσύνη στους Αγγλογάλους συμμάχους του.
Το λάθος του Βενιζέλου που κάνει σήμερα και ο Τσίπρας
Ο Βενιζέλος υπέπεσε σε ένα κρίσιμο λάθος, παρόμοιο με αυτό που κάνει και ο ΣΥΡΙΖΑ σήμερα. Ενώ έβλεπε την αδυναμία της δραχμής να κρατηθεί σε υψηλή ισοτιμία, όντας συνδεδεμένη με τον κανόνα του χρυσού, συνέχισε να συντηρεί αυτήν την ολέθρια σύνδεση,με συνέπεια την αποστέωση των συναλλαγματικών αποθεμάτων της χώρας.
Η πολιτική αυτή, εκτός από την εξάντληση των συναλλαγματικών αποθεμάτων, παράλληλα ν εμπόδιζε την αναθέρμανση των εξαγωγών, αφού η δραχμή είχε υψηλή ισοτιμία στο διεθνές εμπόριο και τα προϊόντα της χώρας δεν ανταγωνιστικά. Άργησε να προχωρήσει στην αποσύνδεσή και υποτίμηση της δραχμής που οδήγησε σε αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας της οικονομία ςκαι οικονομική ανάπτυξη.
Φαίνεται όμως ότι, το μεγαλύτερο λάθος του Βενιζέλου ήταν η υπέρμετρη προσωπική πολιτική του ευθυξία, γεγονός που απέδειξε με την παραίτησή του τον Μάιο του 1932. Η προκήρυξη εκλογών το 1921 ήταν ένα επίσης μεγάλο λάθος που οφειλόταν και αυτό στην πολιτική του ευθυξία και εμπιστοσύνη στις δημοκρατικές διαδικασίες. Παρόμοιες ευθυξίες είναι ολοφάνερο ότι, δεν έχουν οι σημερινοί κυβερνώντες και γενικότερα σχεδόν το όλο πολιτκό κοινοβουλευτικό προσωπικό της δύσμοιρης Ελλάδας του σήμερα.