Η επανάσταση του 1821 στη Μακεδονία εκδηλώθηκε πρώτα στην Χαλκιδική με την άφιξη του αρχηγού της επαναστάσεως Εμμανουήλ Παπά, όπως είχε ορισθεί στην Κωνσταντινούπολη από την Φιλική Εταιρεία.
Της Δήμητρας Ρετσινά – Φωτεινίδου,
Φιλολόγου –Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Ένα μήνα μετά την εισβολή του Αλ. Υψηλάντη στην Μολδοβλαχία, ο Παπάς αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη με το ιστιοφόρο (πλήρες πολεμοφοδίων) του Φιλικού Χατζηβισβίζη και την 23η Μαρτίου 1821 αποβιβάστηκε στο Άγιο Όρος. Η Χερσόνησος του Άθω είχε κριθεί ως το καταλληλότερο σημείο, λόγω του πατριωτισμού των μοναχών, οι οποίοι ευλόγησαν το κίνημα του αρχιστράτηγου Εμμανουήλ Παπά και πάνω από 1000 μοναχοί κατατάχθηκαν στον στρατό του. Η επανάσταση στην Χαλκιδική είχε αρχίσει με 4000 πολεμιστές, διαιρεμένους σε δύο φάλαγγες, υπό τις εντολές του Παπά και του καπετάν Χάψα (εκ Κασσάνδρας).
Ο συγγραφέας Ι. Βασδραβέλλης στο παράρτημα του έργου του «Οι Μακεδόνες στους αγώνες της Ανεξαρτησίας» παραθέτει ως ιστορική πηγή το φιρμάνι του σουλτάνου Μαχμούτ Β’ προς τον Γιουσούφ μπέη, μουτεσελίμη του σαντζακίου της Θεσσαλονίκης: «Η επανάσταση που τόλμησε το ευτελές(!) ελληνικό έθνος εναντίον του υψηλού μωαμεθανικού κράτους μεταδόθηκε σε όλα τα μέρη, κατά τις ημέρες δε αυτές εξεγέρθηκαν οι ραγιάδες του εις την περιφέρεια του σαντζακίου Θεσσαλονίκης υπαγμένου χασίου Λαγκαδά και του Πολυγύρου που ανήκει στον δήμο Παζαρούδας. Στον Πολύγυρο φόνευσαν τον βοεβόδα μαζί με 14 άνδρες της τουρκικής φρουράς…
»Επαναστάτησαν το Καγιατζίκ (σημ. Παλαιόκαστρο), τα Μαντεμοχώρια και η Κασσάνδρα. Έχει εκδοθεί ιερός φετβάς περί πατάξεως και εξοντώσεως αυτών, περί συλλήψεως και εξανδραποδισμού των γυναικοπαίδων και λαφυραγωγήσεως και διανομής των περιουσιών των μεταξύ των στρατιωτών…»
Τα τρομοκρατικά μέτρα των αρχών και ο αιμοβόρος χαρακτήρας του Γιουσούφ μπέη έφεραν το χάος στη Θεσσαλονίκη την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1821. Συνελήφθη ο Έλληνας ιερέας Ανανίας Μαρκόπουλος με την κατηγορία ότι συμμετείχε στην Φιλική Εταιρεία και προετοίμαζε εξέγερση σε συνεργασία με τον Βασιλικό, τον Τζαμτζάκο και με τους κινηματίες της Βλαχίας. Συνέλαβαν επίσης πολλούς άλλους. Τους φυλάκισαν στον Λευκό Πύργο (Κανλή Κουλέ) και τους εκτέλεσαν. Ήταν τα πρώτα θύματα του αγώνα στη Θεσσαλονίκη.
Καθώς το κίνημα στην Χαλκιδική είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις, οι συλλήψεις και οι φυλακίσεις στη Θεσσαλονίκη αγωνιστών από όλη τη Μακεδονίας συνεχίστηκαν επί μήνες. Στις φυλακές των υπογείων του τουρκικού διοικητηρίου είχαν φυλακισθεί πλέον των 400 ομήρων, εκ των οποίων 100 περίπου προέρχονταν από τα αγιορείτικα μετόχια έξω του Άθω.
Το σύνθημα των σφαγών δεν άργησε να δοθεί στην Θεσσαλονίκη. Την επομένη της εξόντωσης της τουρκικής φρουράς από τους κατοίκους του Πολυγύρου διατάχθηκε η εκτέλεση των μισών ομήρων που κρατούνταν στις φυλακές του διοικητηρίου. Τα όργανα του Γιουσούφ μπέη συνέλαβαν και έκλεισαν μέσα στην εκκλησία και στον αυλόγυρο του μητροπολιτικού ναού Αγίου Γρηγορίου Παλαμά 2.000 Έλληνες Θεσσαλονικείς.
Ο μανιώδης τουρκικός και εβραϊκός όχλος, τον οποίο παρότρυναν οι επίσημες αρχές, ρίχτηκε στην καταστροφή και την διαρπαγή. Ο Ελληνισμός γίνεται έρμαιο της μανίας του πλήθους που κινούνταν με ανταγωνιστικά ελατήρια. (Υπήρχε έντονος οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων, Εβραίων και λεβαντίνων της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης).
Συνέλαβαν τον τοποτηρητή του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, τον επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωσήφ βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και εκτελέστηκε εκεί ως συνοδικός μαζί με τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄. Δυστυχώς την ίδια κακή τύχη είχε και ο Κίτρους Μελέτιος. Μαζί με τους δημογέροντες Χριστόδουλο Μπαλάνο, Γεώργιο Παϊκο, Χρίστο Μενεξέ, Στ. Πολύδωρο, Αναστάσιο Κυδωνιάτη, Αθ. Σκανδαλίδη, Κ. Τάττη, τον ιερέα του Αγίου Μηνά Παπαγιάννη και τους Χατζηνικολάου, Αργυρόπουλο, Αναγνώστη, Γούναρη, Αχτάρη, Νάκο, Νάνο, Δημ. Πεσέ, Απ. Παπά οδηγούνται δεμένοι στην αγορά Καπάνι.
Εκεί ο επίσκοπος Μελέτιος και ο Παπαγιάννης κατακρεουργήθηκαν από τον μαινόμενο όχλο. Τον Χρίστο Μενεξέ μετέφεραν στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου και τον κρέμασαν στον παλαιό πλάτανο της πλατείας. Τον Χριστόδουλο Μπαλάνο, τον πλουσιότατο και σπουδαίο πατριώτη και Φιλικό, τον Γεώργιο Πάικο, τον Αναγνώστη, τον Α. Γούναρη, τον Κ. Αχτάρη, τον Νάκο, τον Νάνο, τους εμπόρους Γ. Πεσέ και Δ. Παπά, καθώς και τον γουναρέμπορο και αριστοκράτη Αν. Κυδωνιάτη εκτέλεσαν αγρίως στην πλατεία του Καπανιού.
Η σφαγή συνεχίστηκε στην Μητρόπολη όπου οι χιλιάδες έγκλειστοι Θεσσαλονικείς σφαγιάστηκαν, όπως παραθέτει ο Πουκεβίλ (Pouqueville, Histoire de la regeneration de la Grece). Μερικοί χριστιανοί διασώθηκαν από τους δερβίσηδες ενός γειτονικού τουρκικού τεκέ, οι οποίοι έδειξαν συμπάθεια προς τους δυστυχείς «γκιαούρηδες». Πάνω από 3000 θανατώθηκαν εκείνες τις ημέρες στην Θεσσαλονίκη, ενώ ο συγγραφέας Risal ανεβάζει τον αριθμό των θυμάτων στις 25.000 συγκαταλέγοντας τους χιλιάδες αιχμαλώτους της Μακεδονίας που τους έφερναν και εκτελούσαν στη Θεσσαλονίκη…