Ανίερες συγκρίσεις - Ο τουρκικός αναθεωρητισμός και επεκτατισμός ήδη έχει εισέλθει στην τελική του φάση, αυτήν της δια των όπλων επιχείρησης εδαφικής πραγμάτωσης. Η αποστολή τουρκικών στρατευμάτων στην Συρία και στην Λιβύη αποσκοπεί στην ενθυλάκωση των χωρών αυτών σε μία νέα οθωμανική ζώνη επιρροής. Μόνον οι αυτο-καθησυχαζόμενοι και εθελοτυφλούντες Ευρωπαίοι διπλωμάτες και αναλυτές αρνούνται να δουν ότι ο τελικός σκοπός του Ερντογάν είναι η ανασύσταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην πλήρη της έκταση, κάτι άλλωστε που οι ίδιοι οι Τούρκοι ιθύνοντες διακηρύσσουν δημοσίως urbi et orbi.
Μελέτης Η. Μελετόπουλος
Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών
Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης
Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ
Η επιχείρηση αναβίωσης της πάλαι ποτέ διαλαμψάσης επικράτειας των Οσμανλήδων αρύεται την εσωτερική της κοινωνική και μεταφυσική νομιμοποίηση από τρεις πηγές:
1. από το παρελθόν της οθωμανικής κατοχής επί των Βαλκανίων, της Εγγύς Ανατολής και της βόρειας Αφρικής. Οι Τούρκοι θεωρούν ότι η μακρόχρονη ηγεμονία τους επί των χωρών αυτών τους προσδίδει «φυσικά» δικαιώματα κυριαρχίας εσαεί. Αποσιωπούν φυσικά ότι στις χώρες αυτές εισέβαλαν ως κατακτητές και ότι οι λαοί των χωρών αυτών έζησαν επί οθωμανικής κατοχής ως υπόδουλοι υπό ξένο δυνάστη.
2. από την έννοια του χαλιφάτου. Το οθωμανικό κράτος ήταν ταυτόχρονα και θρησκευτική επικράτεια των μουσουλμάνων. Από το 1516, όταν ο σουλτάνος Σελίμ Α΄κατέλαβε την Αίγυπτο, έφερε τα διάσημα του χαλιφάτου (κειμήλια του Προφήτη Μωάμεθ) στην Κωνσταντινούπολη και αυτο-ανακηρύχθηκε Χαλίφης, μέχρι το 1924 που ο Κεμάλ κατήργησε το χαλιφάτο, ο πολιτικός ηγέτης, ο Σουλτάνος, ήταν ταυτόχρονα και θρησκευτικός ηγέτης, δηλαδή Χαλίφης. Από αυτόν τον δυϊσμό απορρέει η διεκδίκηση της ηγεμονίας επί του συνόλου του μουσουλμανικού κόσμου που προβάλλουν οι Τούρκοι. Αποσιωπούν φυσικά ότι εντός του χαλιφάτου οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι εθεωρούντο μιαροί αλλόθρησκοι χωρίς κανένα κατοχυρωμένο δικαίωμα παρά μόνον την υποχρέωση να πληρώνουν τον «κεφαλικό» φόρο, δηλαδή τον φόρο που τους έδινε το δικαίωμα να διατηρούν το κεφάλι τους πάνω στους ώμους τους. Επίσης αποσιωπούν ότι και οι υπόλοιποι, αλλοεθνείς μουσουλμάνοι, ήταν και αυτοί υποτελείς των Τούρκων.
3. την έννοια του «ζωτικού χώρου». Αυτή είναι μία καινοφανής διάσταση του νεο-οθωμανισμού, την οποία εισήγαγε ο καθηγητής Αχμέτ Νταβούτογλου στο έργο του Το στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας (2001). Με έντεχνη και επιστημονικοφανή γλώσσα, ο Νταβούτογλου προβάλλει τα νησιά του Αιγαίου ως φυσική προέκταση της Ανατολίας, που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα λόγω κακών χειρισμών της τουρκικής διπλωματίας και περιόρισαν έτσι τις γεωστρατηγικές δυνατότητες της Τουρκίας.
Η τρίτη αυτή διάσταση του νεο-οθωμανικού επεκτατισμού έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι επαναφέρει στην επιφάνεια αντιλήψεις και όρους της ναζιστικής γεωπολιτικής, όπως η έννοια του ζωτικού χώρου. Η θεωρία αυτή κηρύσσει ότι μία ισχυρή χώρα «δικαιούται», πέραν της νομικά προσδιορισμένης εδαφικής της επικράτειας, να ελέγξει ή να ενθυλακώσει και άλλες περιοχές, που «προωρίζονται» να στηρίξουν την γεωπολιτική ή γεωοικονομική της ανάπτυξη. Η ναζιστική Γερμανία, π.χ., είχε στοχοποιήσει την ρωσσική ενδοχώρα ως δυνάμει αποικία της. Οι Σλαύοι «υπάνθρωποι» (όπως τους χαρακτήριζε χυδαία και κυνικά η ναζιστική προπαγάνδα) προωρίζονταν να εργάζονται στην γερμανική βιομηχανία ως άμισθα ρομπότ, δηλαδή σύγχρονοι δούλοι, ενώ ο έλεγχος της αχανούς ρωσσικής επικράτειας θα λειτουργούσε ως αγωγός της γερμανικής ισχύος προς την Ασία και ως μοχλός παγκόσμιας κυριαρχίας. Αντιστοίχως, η Ιαπωνία αποσκοπούσε στην αποικιοποίηση της αχανούς Κίνας και της Μογγολίας και στην μετατροπή του Ειρηνικού σε ιαπωνική ναυτική-νησιωτική περιφέρεια.
Νομίζαμε ότι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η έννοια του ζωτικού χώρου αποτελούσε πλέον αντικείμενο της ιστορίας των ιδεών. Αλλά ιδού που προέκυψε ως επικαιροποιημένο αίτημα της ασφυκτιούσης στα λιγοστά τετραγωνικά της χιλιόμετρα Τουρκίας, όπως γλαφυρά το έθεσε ο Ερντογάν, αντιπαραβάλλοντας δημοσίως «τα 3 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα έκτασης γης» με τις «780 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα της σημερινής Τουρκίας».
Η ιστορία επαναλαμβάνεται, και όχι πάντοτε ως φάρσα. Ασφαλώς το νεο-οθωμανικό όραμα τελικά θα ναυαγήσει, όπως ναυάγησε και το ναζιστικό, αφού όμως άφησε πίσω του την μεγαλύτερη περιπέτεια του Εικοστού Αιώνα.
Η επιχείρηση αναβίωσης της πάλαι ποτέ διαλαμψάσης επικράτειας των Οσμανλήδων αρύεται την εσωτερική της κοινωνική και μεταφυσική νομιμοποίηση από τρεις πηγές:
1. από το παρελθόν της οθωμανικής κατοχής επί των Βαλκανίων, της Εγγύς Ανατολής και της βόρειας Αφρικής. Οι Τούρκοι θεωρούν ότι η μακρόχρονη ηγεμονία τους επί των χωρών αυτών τους προσδίδει «φυσικά» δικαιώματα κυριαρχίας εσαεί. Αποσιωπούν φυσικά ότι στις χώρες αυτές εισέβαλαν ως κατακτητές και ότι οι λαοί των χωρών αυτών έζησαν επί οθωμανικής κατοχής ως υπόδουλοι υπό ξένο δυνάστη.
2. από την έννοια του χαλιφάτου. Το οθωμανικό κράτος ήταν ταυτόχρονα και θρησκευτική επικράτεια των μουσουλμάνων. Από το 1516, όταν ο σουλτάνος Σελίμ Α΄κατέλαβε την Αίγυπτο, έφερε τα διάσημα του χαλιφάτου (κειμήλια του Προφήτη Μωάμεθ) στην Κωνσταντινούπολη και αυτο-ανακηρύχθηκε Χαλίφης, μέχρι το 1924 που ο Κεμάλ κατήργησε το χαλιφάτο, ο πολιτικός ηγέτης, ο Σουλτάνος, ήταν ταυτόχρονα και θρησκευτικός ηγέτης, δηλαδή Χαλίφης. Από αυτόν τον δυϊσμό απορρέει η διεκδίκηση της ηγεμονίας επί του συνόλου του μουσουλμανικού κόσμου που προβάλλουν οι Τούρκοι. Αποσιωπούν φυσικά ότι εντός του χαλιφάτου οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι εθεωρούντο μιαροί αλλόθρησκοι χωρίς κανένα κατοχυρωμένο δικαίωμα παρά μόνον την υποχρέωση να πληρώνουν τον «κεφαλικό» φόρο, δηλαδή τον φόρο που τους έδινε το δικαίωμα να διατηρούν το κεφάλι τους πάνω στους ώμους τους. Επίσης αποσιωπούν ότι και οι υπόλοιποι, αλλοεθνείς μουσουλμάνοι, ήταν και αυτοί υποτελείς των Τούρκων.
3. την έννοια του «ζωτικού χώρου». Αυτή είναι μία καινοφανής διάσταση του νεο-οθωμανισμού, την οποία εισήγαγε ο καθηγητής Αχμέτ Νταβούτογλου στο έργο του Το στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας (2001). Με έντεχνη και επιστημονικοφανή γλώσσα, ο Νταβούτογλου προβάλλει τα νησιά του Αιγαίου ως φυσική προέκταση της Ανατολίας, που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα λόγω κακών χειρισμών της τουρκικής διπλωματίας και περιόρισαν έτσι τις γεωστρατηγικές δυνατότητες της Τουρκίας.
Η τρίτη αυτή διάσταση του νεο-οθωμανικού επεκτατισμού έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι επαναφέρει στην επιφάνεια αντιλήψεις και όρους της ναζιστικής γεωπολιτικής, όπως η έννοια του ζωτικού χώρου. Η θεωρία αυτή κηρύσσει ότι μία ισχυρή χώρα «δικαιούται», πέραν της νομικά προσδιορισμένης εδαφικής της επικράτειας, να ελέγξει ή να ενθυλακώσει και άλλες περιοχές, που «προωρίζονται» να στηρίξουν την γεωπολιτική ή γεωοικονομική της ανάπτυξη. Η ναζιστική Γερμανία, π.χ., είχε στοχοποιήσει την ρωσσική ενδοχώρα ως δυνάμει αποικία της. Οι Σλαύοι «υπάνθρωποι» (όπως τους χαρακτήριζε χυδαία και κυνικά η ναζιστική προπαγάνδα) προωρίζονταν να εργάζονται στην γερμανική βιομηχανία ως άμισθα ρομπότ, δηλαδή σύγχρονοι δούλοι, ενώ ο έλεγχος της αχανούς ρωσσικής επικράτειας θα λειτουργούσε ως αγωγός της γερμανικής ισχύος προς την Ασία και ως μοχλός παγκόσμιας κυριαρχίας. Αντιστοίχως, η Ιαπωνία αποσκοπούσε στην αποικιοποίηση της αχανούς Κίνας και της Μογγολίας και στην μετατροπή του Ειρηνικού σε ιαπωνική ναυτική-νησιωτική περιφέρεια.
Νομίζαμε ότι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η έννοια του ζωτικού χώρου αποτελούσε πλέον αντικείμενο της ιστορίας των ιδεών. Αλλά ιδού που προέκυψε ως επικαιροποιημένο αίτημα της ασφυκτιούσης στα λιγοστά τετραγωνικά της χιλιόμετρα Τουρκίας, όπως γλαφυρά το έθεσε ο Ερντογάν, αντιπαραβάλλοντας δημοσίως «τα 3 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα έκτασης γης» με τις «780 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα της σημερινής Τουρκίας».
Η ιστορία επαναλαμβάνεται, και όχι πάντοτε ως φάρσα. Ασφαλώς το νεο-οθωμανικό όραμα τελικά θα ναυαγήσει, όπως ναυάγησε και το ναζιστικό, αφού όμως άφησε πίσω του την μεγαλύτερη περιπέτεια του Εικοστού Αιώνα.