Κατά τον Πλάτωνα, παιδεία είναι η αγωγή της ψυχής. Η καλλιέργεια ενός κώδικα αξιών και ιδανικών, όπως η αγάπη για τον συνάνθρωπο, για τον Θεό, για την πατρίδα, το νοιάξιμο για το κοινό καλό, η υπέρβαση του εγώ για χάρη του εμείς.
Μαργέλης Κωνσταντίνος
Μαργέλης Κωνσταντίνος
Η εκπαίδευση εμπεριέχει την διαδικασία μετάδοσης γνώσεων και εμπειριών, καθώς και την με συστηματικό τρόπο ανάπτυξη κάποιων δεξιοτήτων και ικανοτήτων των μαθητών. Στόχος είναι το άτομο να καταστεί ικανό να ανταπεξέλθει στον επαγγελματικό τομέα και εν γένει στις κοινωνικές του συναναστροφές. Ενίοτε η έννοια της εκπαίδευσης προσκολλάται σε αυτήν της εκγύμνασης ή της πειθαρχίας, καθώς και στο να μαθαίνουμε σε κάποιον να εκτελεί συγκεκριμένες ενέργειες. Για παράδειγμα γίνεται αναφορά για στρατιωτική εκπαίδευση ή για εκπαίδευση των αγαπημένων μας κατοικίδιων, των σκύλων.
Η διδασκαλία αφορά την κατάθεση στους μαθητές τρόπων σκέψης, καθώς και συστημάτων ιδεών και αντιλήψεων. Ο μαθητής δεν εκπαιδεύεται την ηθική, αλλά την διδάσκεται. Η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου επιτυγχάνεται πρωτίστως με διδαχές που διαπλάθουν τα στοιχεία της προσωπικότητάς του. Ο Χριστός δίδαξε στους μαθητές του τον δρόμο για την σωτηρία του ανθρώπου με τον βίο του και με την διδασκαλία του, δεν τους εκπαίδευσε.
Στη εποχή μας καλός μαθητής θεωρείται εκείνος που γνωρίζει για παράδειγμα ορθογραφία και που αποθήκευσε στο μυαλό του κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού. Δεν φτάνει όμως ο νεκρός τύπος των γραμμάτων για να κατανοήσει το πνεύμα ενός κειμένου. Η παροχή και η αποταμίευση πληροφοριών δεν αρκεί για να επιτευχθεί η αξιολόγησή τους, η ανάλυση και η ανασύνθεσή τους.
Οι μαθητές μπορούν να διδαχτούν τη γραμματική, το συντακτικό και την ετυμολογία μέσα από μύθους, από παραδόσεις, από ποιήματα, από λογοτεχνικά κείμενα, σαν παιχνίδι που γεννάει από μόνο του τρόπο έκφρασης και ευαισθησίας και παράλληλα εκκολάπτει την γλωσσική επάρκεια. Ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η ενεργοποίηση της σκέψης, της φαντασίας και του συναισθηματικού κόσμου.
Η διδασκαλία έχει ως στόχο την απελευθέρωση του ανθρώπου από την άγνοια και το δογματισμό. Εμπνέει τον μαθητή να επανεξετάσει κάτι, να ψάξει για εναλλακτικές και να τον βοηθήσει να φτάσει στο σημείο να γίνει ένας άνθρωπος που θα επινοεί και επομένως θα εξελίσσεται από μόνος του. Επιδιώκει να καλλιεργήσει τον κριτικό στοχασμό και την δημιουργική αμφιβολία.
Η εκπαιδευτική διαδικασία συνήθως πέφτει στην παγίδα του μονόλογου, της παθητικότητας και ορισμένες φορές της χειραγώγησης. Οι μαθητές νομίζουν ότι με τυχόν λιγοστές ερωτήσεις συμμετέχουν στο μάθημα, αλλά στην ουσία συντάσσονται πίσω από την κατεύθυνση που χαράζει ένας εκπαιδευτικός, ο οποίος εντοπίζει ένα γνωστικό αντικείμενο και το εξηγεί. Έτσι, οι μαθητές καθοδηγούνται μέσα σε πλαίσια που πρέπει εκ των προτέρων να αποδεχτούν, με συνέπεια να ελλοχεύει ο κίνδυνος της δημιουργίας ή της αναπαραγωγής μίας κοινωνίας στην οποία οι άνθρωποι θα είναι παθητικοί, συμμορφώσιμοι, που απλά θα εκτελούν τους όποιους ρόλους τους και δεν θα επανεξετάζουν τις ισχύουσες κοινωνικές δομές. Όπου η κάθε νέα γενιά θα αφομοιώνεται μέσα στη λογική του τρέχοντος συστήματος το οποίο επιθυμεί να μείνει άθικτο.
Με την διδασκαλία υφίσταται μία διαλεκτική σχέση δασκάλου και μαθητή, μέσα από την οποία ο μαθητής αγωνίζεται να κατανοήσει και να εξερευνήσει τη γνώση. Στην αίθουσα διδασκαλίας που αποτελεί μία κοινωνία σε μικρογραφία, οι μαθητές καλλιεργούν μία ωριμότητα ενεργών πολιτών και όχι υπηκόων, η οποία είναι απαραίτητη για την ύπαρξη μίας πραγματικά δημοκρατικής κοινωνίας. Την ανάπτυξη της ικανότητας να μετέχουν στις δραστηριότητες συλλογικού στοχασμού, διαβούλευσης και λήψης απόφασης.
Ο δάσκαλος μελετά μία πραγματικότητα ή ένα γνωστικό αντικείμενο μεταφέροντας την πεποίθηση στους μαθητές ότι μπορεί να εξεταστεί ο μετασχηματισμός του και η διαφοροποίησή του προς το καλύτερο ή να αποτελέσει τη βάση για μία εξέλιξη. Η εμπέδωση στον μαθητή της πίστης και της ελπίδας ότι μπορεί να δημιουργεί ή να αναδημιουργεί, καθώς και η προσδοκία αποκόμισης κάποιου αποτελέσματος από τις προσπάθειές του, θα αποτελέσουν την καύσιμη ύλη για τη ζωή του.
Αν οι αρχαίοι Έλληνες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν νόμους, δημοκρατία, επιστήμες, φιλοσοφία, τέχνες ήταν επειδή δεν δέχονταν κανέναν να τους πει ότι εδώ σταματάει η έρευνα ή ότι αυτό δεν αλλάζει. Τους ενδιέφερε η αναζήτηση για την αλήθεια και την ισχύ όσων έβλεπαν, άκουγαν, έλεγαν, όχι μόνο η αιτιακή τους εξήγηση. Έτσι, ανέπτυξαν την ικανότητα να συλλαμβάνουν ιδέες πέρα από την εμπειρική πραγματικότητα.
Για να είναι όμως ένας δάσκαλος σε θέση να διδάξει στην σχολική αίθουσα θα πρέπει και το πλήθος των παρευρισκόμενων μαθητών να του επιτρέπει να επιδείξει την απαραίτητη προσοχή που χρειάζεται ο καθένας τους, ώστε να επιτυγχάνεται ο στόχος της καλλιέργειας της προσωπικότητάς του.
Το σημερινό σχολείο μεταδίδει πληροφορίες και γνώσεις που ως επί το πλείστον μετά την αποφοίτηση σχεδόν κανένας δεν θυμάται. Η δε εκπαίδευση έχει συνδεθεί με ένα πτυχίο πανεπιστημίου και με την επαγγελματική αποκατάσταση. Οι όποιες, μετέπειτα, οικονομικές ή επαγγελματικές μεταρρυθμίσεις απαιτούμε σαν ενήλικοι δεν έχουν ως στόχο να γίνουμε πιο ελεύθεροι και πιο ώριμοι σαν άνθρωποι, αλλά απλά να αποκτήσουμε καλύτερες χρηματικές απολαβές ή περισσότερη υλική περιουσία.
Κατά πόσο λοιπόν, συμβάλλει το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα στην καλλιέργεια της ψυχής, του πνεύματος, της δημιουργικότητας, της φαντασίας και του συναισθηματικού κόσμου των νέων ανθρώπων; Κατά πόσο τους βοηθάει να διάγουν τη ζωή τους έχοντας δώσει ένα νόημα σε αυτήν; Να χειραγωγούν τα επιτεύγματα της τεχνοεπιστήμης και όχι να τους χειραγωγούν ή να είναι το τσιγάρο, η εξάρτησή τους.
Αυτό που φαίνεται να μετράει στη ζωή μας είναι το τι υλικά αγαθά ή επαγγελματική καταξίωση έχει κάποιος. Το «φαίνεσθαι» όχι το «είναι». Αλλά η ανθρωπότητα δεν δημιουργεί και δεν βασίζεται μόνο στα καταναλωτικά και στα τεχνολογικά αγαθά. Τα θεμέλια μίας κοινωνίας αποτελούν οι θεσμοί της, το νομικό και το εθιμικό της δίκαιο, η ανάπτυξη νέων ιδεών, ο εποικοδομητικός κριτικός στοχασμός και ο σεβασμός της ιστορίας της. Τα οποία για να αναπτυχθούν απαιτείται η καλλιέργεια της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του ανθρώπου, ώστε να ανακύψει η αρετή, η αυτοθυσία, η γενναιότητα, η τόλμη, η φιλία, το θάρρος, η αλληλοβοήθεια, η ενσυναίσθηση, η ελεημοσύνη, η τιμή, ο λόγος, ο έρωτας, η αυταπάρνηση, η αυτοεκτίμηση, η ταπεινοφροσύνη, η ευγένεια, η ντροπαλότητα.
Για να ευδοκιμήσουν αυτά τα στοιχεία στον άνθρωπο χρειάζεται μία πολιτεία που θα εγκαθιστά στα σχολεία δασκάλους και όχι ένα κράτος που θα διορίζει εκπαιδευτικούς. Χρειάζεται ένα σύστημα διδασκαλίας και διδαχής, όχι ένα εκπαιδευτικό σύστημα. Τα στοιχεία αυτά απαιτούν δασκάλους, όχι εκπαιδευτικούς.
Η διδασκαλία αφορά την κατάθεση στους μαθητές τρόπων σκέψης, καθώς και συστημάτων ιδεών και αντιλήψεων. Ο μαθητής δεν εκπαιδεύεται την ηθική, αλλά την διδάσκεται. Η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου επιτυγχάνεται πρωτίστως με διδαχές που διαπλάθουν τα στοιχεία της προσωπικότητάς του. Ο Χριστός δίδαξε στους μαθητές του τον δρόμο για την σωτηρία του ανθρώπου με τον βίο του και με την διδασκαλία του, δεν τους εκπαίδευσε.
Στη εποχή μας καλός μαθητής θεωρείται εκείνος που γνωρίζει για παράδειγμα ορθογραφία και που αποθήκευσε στο μυαλό του κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού. Δεν φτάνει όμως ο νεκρός τύπος των γραμμάτων για να κατανοήσει το πνεύμα ενός κειμένου. Η παροχή και η αποταμίευση πληροφοριών δεν αρκεί για να επιτευχθεί η αξιολόγησή τους, η ανάλυση και η ανασύνθεσή τους.
Οι μαθητές μπορούν να διδαχτούν τη γραμματική, το συντακτικό και την ετυμολογία μέσα από μύθους, από παραδόσεις, από ποιήματα, από λογοτεχνικά κείμενα, σαν παιχνίδι που γεννάει από μόνο του τρόπο έκφρασης και ευαισθησίας και παράλληλα εκκολάπτει την γλωσσική επάρκεια. Ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η ενεργοποίηση της σκέψης, της φαντασίας και του συναισθηματικού κόσμου.
Η διδασκαλία έχει ως στόχο την απελευθέρωση του ανθρώπου από την άγνοια και το δογματισμό. Εμπνέει τον μαθητή να επανεξετάσει κάτι, να ψάξει για εναλλακτικές και να τον βοηθήσει να φτάσει στο σημείο να γίνει ένας άνθρωπος που θα επινοεί και επομένως θα εξελίσσεται από μόνος του. Επιδιώκει να καλλιεργήσει τον κριτικό στοχασμό και την δημιουργική αμφιβολία.
Η εκπαιδευτική διαδικασία συνήθως πέφτει στην παγίδα του μονόλογου, της παθητικότητας και ορισμένες φορές της χειραγώγησης. Οι μαθητές νομίζουν ότι με τυχόν λιγοστές ερωτήσεις συμμετέχουν στο μάθημα, αλλά στην ουσία συντάσσονται πίσω από την κατεύθυνση που χαράζει ένας εκπαιδευτικός, ο οποίος εντοπίζει ένα γνωστικό αντικείμενο και το εξηγεί. Έτσι, οι μαθητές καθοδηγούνται μέσα σε πλαίσια που πρέπει εκ των προτέρων να αποδεχτούν, με συνέπεια να ελλοχεύει ο κίνδυνος της δημιουργίας ή της αναπαραγωγής μίας κοινωνίας στην οποία οι άνθρωποι θα είναι παθητικοί, συμμορφώσιμοι, που απλά θα εκτελούν τους όποιους ρόλους τους και δεν θα επανεξετάζουν τις ισχύουσες κοινωνικές δομές. Όπου η κάθε νέα γενιά θα αφομοιώνεται μέσα στη λογική του τρέχοντος συστήματος το οποίο επιθυμεί να μείνει άθικτο.
Με την διδασκαλία υφίσταται μία διαλεκτική σχέση δασκάλου και μαθητή, μέσα από την οποία ο μαθητής αγωνίζεται να κατανοήσει και να εξερευνήσει τη γνώση. Στην αίθουσα διδασκαλίας που αποτελεί μία κοινωνία σε μικρογραφία, οι μαθητές καλλιεργούν μία ωριμότητα ενεργών πολιτών και όχι υπηκόων, η οποία είναι απαραίτητη για την ύπαρξη μίας πραγματικά δημοκρατικής κοινωνίας. Την ανάπτυξη της ικανότητας να μετέχουν στις δραστηριότητες συλλογικού στοχασμού, διαβούλευσης και λήψης απόφασης.
Ο δάσκαλος μελετά μία πραγματικότητα ή ένα γνωστικό αντικείμενο μεταφέροντας την πεποίθηση στους μαθητές ότι μπορεί να εξεταστεί ο μετασχηματισμός του και η διαφοροποίησή του προς το καλύτερο ή να αποτελέσει τη βάση για μία εξέλιξη. Η εμπέδωση στον μαθητή της πίστης και της ελπίδας ότι μπορεί να δημιουργεί ή να αναδημιουργεί, καθώς και η προσδοκία αποκόμισης κάποιου αποτελέσματος από τις προσπάθειές του, θα αποτελέσουν την καύσιμη ύλη για τη ζωή του.
Αν οι αρχαίοι Έλληνες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν νόμους, δημοκρατία, επιστήμες, φιλοσοφία, τέχνες ήταν επειδή δεν δέχονταν κανέναν να τους πει ότι εδώ σταματάει η έρευνα ή ότι αυτό δεν αλλάζει. Τους ενδιέφερε η αναζήτηση για την αλήθεια και την ισχύ όσων έβλεπαν, άκουγαν, έλεγαν, όχι μόνο η αιτιακή τους εξήγηση. Έτσι, ανέπτυξαν την ικανότητα να συλλαμβάνουν ιδέες πέρα από την εμπειρική πραγματικότητα.
Για να είναι όμως ένας δάσκαλος σε θέση να διδάξει στην σχολική αίθουσα θα πρέπει και το πλήθος των παρευρισκόμενων μαθητών να του επιτρέπει να επιδείξει την απαραίτητη προσοχή που χρειάζεται ο καθένας τους, ώστε να επιτυγχάνεται ο στόχος της καλλιέργειας της προσωπικότητάς του.
Το σημερινό σχολείο μεταδίδει πληροφορίες και γνώσεις που ως επί το πλείστον μετά την αποφοίτηση σχεδόν κανένας δεν θυμάται. Η δε εκπαίδευση έχει συνδεθεί με ένα πτυχίο πανεπιστημίου και με την επαγγελματική αποκατάσταση. Οι όποιες, μετέπειτα, οικονομικές ή επαγγελματικές μεταρρυθμίσεις απαιτούμε σαν ενήλικοι δεν έχουν ως στόχο να γίνουμε πιο ελεύθεροι και πιο ώριμοι σαν άνθρωποι, αλλά απλά να αποκτήσουμε καλύτερες χρηματικές απολαβές ή περισσότερη υλική περιουσία.
Κατά πόσο λοιπόν, συμβάλλει το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα στην καλλιέργεια της ψυχής, του πνεύματος, της δημιουργικότητας, της φαντασίας και του συναισθηματικού κόσμου των νέων ανθρώπων; Κατά πόσο τους βοηθάει να διάγουν τη ζωή τους έχοντας δώσει ένα νόημα σε αυτήν; Να χειραγωγούν τα επιτεύγματα της τεχνοεπιστήμης και όχι να τους χειραγωγούν ή να είναι το τσιγάρο, η εξάρτησή τους.
Αυτό που φαίνεται να μετράει στη ζωή μας είναι το τι υλικά αγαθά ή επαγγελματική καταξίωση έχει κάποιος. Το «φαίνεσθαι» όχι το «είναι». Αλλά η ανθρωπότητα δεν δημιουργεί και δεν βασίζεται μόνο στα καταναλωτικά και στα τεχνολογικά αγαθά. Τα θεμέλια μίας κοινωνίας αποτελούν οι θεσμοί της, το νομικό και το εθιμικό της δίκαιο, η ανάπτυξη νέων ιδεών, ο εποικοδομητικός κριτικός στοχασμός και ο σεβασμός της ιστορίας της. Τα οποία για να αναπτυχθούν απαιτείται η καλλιέργεια της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του ανθρώπου, ώστε να ανακύψει η αρετή, η αυτοθυσία, η γενναιότητα, η τόλμη, η φιλία, το θάρρος, η αλληλοβοήθεια, η ενσυναίσθηση, η ελεημοσύνη, η τιμή, ο λόγος, ο έρωτας, η αυταπάρνηση, η αυτοεκτίμηση, η ταπεινοφροσύνη, η ευγένεια, η ντροπαλότητα.
Για να ευδοκιμήσουν αυτά τα στοιχεία στον άνθρωπο χρειάζεται μία πολιτεία που θα εγκαθιστά στα σχολεία δασκάλους και όχι ένα κράτος που θα διορίζει εκπαιδευτικούς. Χρειάζεται ένα σύστημα διδασκαλίας και διδαχής, όχι ένα εκπαιδευτικό σύστημα. Τα στοιχεία αυτά απαιτούν δασκάλους, όχι εκπαιδευτικούς.
Λευκάδα, 29 Ιανουαρίου 2020