Το ερώτημα ετέθη ήδη από τους συγχρόνους των γεγονότων, με κυριώτερο τον Κοραή: μήπως η απόφαση γιά την Επανάσταση ήταν εσπευσμένη; μήπως πρώτα έπρεπε το ελληνικό έθνος να ολοκληρώσει την πνευματική του ανάπτυξη, να ενδυναμωθεί εσωτερικά, και μετά να διεκδικήσει την ανεξαρτησία του; Σε μία άλλη παραλλαγή, η φαναριώτικη σχολή υποστηρίζει ότι ήταν δυνατή η εκ των ένδον διάβρωση των οθωμανικών μηχανισμών εξουσίας από το ελληνικό στοιχείο, που μακροπρόθεσμα ενδεχομένως να απέληγε στην σταδιακή ελληνοποίηση της αχανούς οθωμανικής αυτοκρατορίας. Και ότι αυτήν την προοπτική την κατέστρεψε η Επανάσταση.
Μελέτης Η. Μελετόπουλος
Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών
Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης*
Δημοσιεύθηκε χθες στα ΝΕΑ
από τις εκδόσεις Καπόν κυκλοφορεί το βιβλίο του Ο Άρχοντας με τα πολλά προσωπα
Αρχίζοντας από την τελευταία υπόθεση εργασίας, η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ένα δουλοκτητικό ισλαμικό κράτος, μία κοινωνία δούλων, στην οποία ο μόνος ελεύθερος ήταν ο σουλτάνος. Ο σουλτάνος ήταν ταυτόχρονα ηγέτης του δυναστικού οίκου των Οσμανλήδων και χαλίφης, δηλαδή θρησκευτικός αρχηγός των μουσουλμάνων. Δεν υπήρχε απολύτως καμμία περίπτωση σε αυτήν την δομή οι Έλληνες να αποκτήσουν ποτέ κάτι περισσότερο από αυτό που ήδη είχαν, δηλαδή δοτά αξιώματα με ημερομηνία λήξης την ημέρα αποκεφαλισμού τους λόγω της δυσμένειας του σουλτάνου. Όπως και το οθωμανικό κράτος δεν επρόκειτο ποτέ να περιέλθει υπό τον έλεγχο μίας εθνικής-θρησκευτικής ομάδας ραγιάδων, δηλαδή δούλων. Το παράδειγμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που μετεξελίχθηκε σε ελληνικό κράτος, έχει την εξής καταλυτική διαφορά: η Ρώμη ήταν μέρος του ευρύτερου ελληνικού/ελληνιστικού σύμπαντος, οι θρησκευτικές, γλωσσικές και πολιτισμικές συντεταγμένες ήταν κοινές και ο εξελληνισμός ήταν μια εσωτερική μετατόπιση ισορροπίας.
Στο κύριο ερώτημα, δηλαδή του timing της Επανάστασης, την στιγμή της έκρηξής της συνέπεσαν πέντε καταλυτικοί παράγοντες, που δεν υπήρξαν ούτε πριν ούτε μετά το 1821:
1. η αποστασία του σατράπη της Ηπείρου Αλή πασά δημιούργησε τον ιδεώδη αντιπερισπασμό ακριβώς την στιγμή της έκρηξης της Επανάστασης. Στις αρχές του 1820 η Πύλη τον κήρυξε έκπτωτο, το καλοκαίρι εστάλησαν στρατεύματα εναντίον του και όλο το 1821, μέχρι τον Ιανουάριο του 1822 που ο Αλής τελικώς εξοντώθηκε, ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις υπό τον Χουρσίτ ήταν απασχολημένες στο ηπειρωτικό μέτωπο. Διερωτάται κανείς εάν το ελληνικό περιβάλλον του Αλή (η Ελληνίδα σύζυγός του Βασιλική, ο ιατρός του Κωλέττης, οι Έλληνες σωματοφύλακές του) υποδαύλισαν εσκεμμένα τις φιλοδοξίες του.
2. ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄(1808-1839) είχε αντιληφθεί την ανάγκη εκσυγχρονισμού του οθωμανικού κράτους. Μεταξύ άλλων σκόπευε να καταργήσει το σώμα των Γενιτσάρων, κορμό των οθωμανικών ενόπλων δυνάμεων (τελικώς τους σφαγίασε μαζικά το 1826) και να δημιουργήσει τακτικό στρατό. Λίγα χρόνια εάν καθυστερούσε η Ελληνική Επανάσταση θα είχε απέναντί της σύγχρονο τακτικό στρατό δυτικού τύπου και ασφαλώς η δυσκολία επιτυχίας θα ήταν εξαιρετικά μεγαλύτερη.
3. Ο σχεδόν ανύπαρκτος στην ελληνική βιβλιογραφία πόλεμος μεταξύ των Τούρκων και των Περσών, που δεξιοτεχνικά υποδαύλισαν οι Ρώσσοι, υποχρέωσε τους Τούρκους να διαθέσουν ισχυρές δυνάμεις στα ανατολικά τους σύνορα. Οι Τούρκοι συνετρίβησαν, οι Πέρσες έφτασαν μέχρι την Βαγδάτη αλλά τελικώς ο πόλεμος σταμάτησε το 1823 λόγω επιδημίας χολέρας.
4. Η παρουσία του Καποδίστρια ως υπουργού Εξωτερικών της Ρωσσίας από το 1814 μέχρι το 1822 υπήρξε καταλυτική. Διότι ο Καποδίστριας εμπόδισε τον Μέττερνιχ να επιβάλει την καταδίκη της Ελληνικής Επανάστασης στις συνδιασκέψεις της Ιεράς Συμμαχίας στο Τροππάου και στο Λάϊμπαχ, όπου την άνοιξη του 1821 κατέφθασε η είδηση των γεγονότων της Μολδοβλαχίας και ακολούθως της νότιας Ελλάδας. Ο Καποδίστριας υπέβαλε στον Τσάρο φιλελληνική πολιτική, η οποία τελικώς οδήγησε στην παραίτησή του αλλά εν τω μεταξύ η Επανάσταση είχε κερδίσει πολύτιμο χρόνο. Μετά την παραίτησή του, εξ άλλου, ο Καποδίστριας με έδρα την Γενεύη και χρηματοδότη τον τραπεζίτη Εϋνάρδο, συνέβαλε με το κύρος του καθοριστικά στο παγκόσμιο φιλελληνικό κίνημα.
5. Ο Γέρος του Μοριά είχε γεννηθεί το 1770, άρα το 1821 ήταν ήδη 51 ετών, ηλικία προβεβυκυία για τα δεδομένα της εποχής. Φαντάζεται κανείς ότι χωρίς τον στρατηγικό εγκέφαλο, την σοφία, την ψυχραιμία, το ήθος, την ενωτική πολιτική, την στωϊκότητα και το κύρος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη θα είχε η Επανάσταση τις ίδιες πιθανότητες επιτυχίας;
Συμπέρασμα: είναι αδιαμφισβήτητο ότι το 1820-21 είχε συγκεντρωθεί μία πλειάδα προϋποθέσεων, μοναδικών και πολύ δύσκολο να επαναληφθούν ταυτόχρονα. Το αποτέλεσμα άλλωστε δικαιώνει την μεγάλη απόφαση της εξέγερσης, εάν σκεφθεί κανείς πόσες προηγούμενες επαναστάσεις είχαν αποτύχει ακριβώς διότι έλλειπε η ευνοϊκή συγκυρία.