Οι εθνικές εκκαθαρίσεις και οι πράξεις γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας στην περίοδο 1919-22, αναφέρονται για πρώτη φορά σε εκθέσεις, αναφορές και επιστολές που συνέταξαν εκπρόσωποι ξένων πρεσβειών, δημοσιογράφοι και στρατιωτικοί παρατηρητές των μεγάλων δυνάμεων και ειδικότερα των ΗΠΑ, της Μ. Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Ρωσίας. Οι μυστικές εκθέσεις των πρεσβειών, με αναλυτική περιγραφή φρικιαστικών λεπτομερειών της γενοκτονίας, παρέμειναν μυστικές για μακρύ χρονικό διάστημα στα αρχεία των αντίστοιχων χωρών.
Θεόδωρος Κατσανέβας
Περιγραφές των ίδιων γεγονότων που εμπεριέχουν και αυτοπρόσωπες μαρτυρίες, δημοσιοποιούνται για πρώτη φορά στη δεκαετία του 1920 από τους Μητροπολίτη Χρύσανθο, Πανάρετο Τοπαλίδη, Γεώργιο Βαλαβάνη κά. Αργότερα, Πόντιοι διανοούμενοι της πρώτης γενιάς, δημοσιοποιούν τις δικές τους έρευνες και μαρτυρίες για το ίδιο ζήτημα Ο Οδυσσέας Λαμψίδης στο «Αρχείο του Πόντου», ο Γεώργιος Λαμψίδης στο έργο του «Τοπάλ Οσμάν», ο Χρήστος Σαμουηλίδης στη «Μαύρη Θάλασσα» και ο Δημήτρης Ψαθάς στην ανεπανάληπτη «Γη του Πόντου», δημοσιοποιούν και περιγράφουν την τραγική μοίρα του ποντιακού και μικρασιατικού ελληνισμού με τις φρικώδεις προεκτάσεις των σφαγών.Ο Παναγιώτης Τανιμανίδης και άλλοι λόγιοι Πόντιοι της παλαιότερης γενιάς δημοσιεύουν πραγματείες και αναφορές με ιστορικό και περιγραφικό χαρακτήρα. Δεν τίθεται δηλ. ακόμη διεκδικητικά το αίτημα της αναγνώρισης της γενοκτονίας, που αποτελεί πλέον αναντίρρητο ιστορικό γεγονός.
Για πρώτη φορά το 1962, ο σπουδαίος Πόντιος ιστοριογράφος και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βιέννης, Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, φέρνει στο φως της δημοσιότητας ωμές όσο και αποκαλυπτικές αναφορές των αρχείων της Αυστρίας και της Γερμανίας. Οι αποκαλύψεις για το ολοκαύτωμα του Ποντιακού Ελληνισμού όπως το αποκαλεί τότε ο κ. Ενεπεκίδης, προφανώς επηρεασμένος από το ολοκαύτωμα των Εβραίων, έχουν ιδιαίτερη σημασία, αν ληφθεί υπόψη ότι οι ως άνω χώρες ήταν σύμμαχοι των Τούρκων στην ίδια περίοδο.
Οι σύλλογοι των Ποντίων μέχρι τη δεκαετία του 1980, εμφανίζονται μονομερώς προσανατολισμένοι σε δραστηριότητες που αφορούν τη διατήρηση της ποντιακής παράδοσης και κληρονομιάς, με ιδιαίτερη έμφαση στο λαογραφικό της περιεχόμενο Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, στα πρώτα άρθρα του καταστατικού τους, αναφέρεται ρητώς η απαγόρευση ενασχόλησής τους με πολιτικά θέματα. Αυτό συνδέεται και με την καχυποψία με την οποία αντιμετωπίζονται οι Πόντιοι και Μικρασιάτες από την ελληνική πολιτεία και τους φορείς της, οι οποίοι επιθυμούν και πετυχαίνουν, τη μη-εμπλοκή των προσφύγων με τη διαχείριση των κοινών. Έτσι εξηγείται και η καθυστερημένη εμπλοκή των Ποντίων και Μικρασιατών με την πολιτική, την ίδια ώρα που πολλοί εκπρόσωποί τους διαπρέπουν και πρωτοστατούν στις επιστήμες, στις επιχειρήσεις, στις τέχνες και στα γράμματα.
Δεκαετίες 1980-1990
Στη δεκαετία του 1980, με την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού, την έμφαση σε εθνικά θέματα και την εμφάνιση της δεύτερης γενιάς των περισσότερο πολιτικοποιημένων Ποντίων διανοητών και ερευνητών, παρουσιάζεται πιο έντονη η διεκδικητική πλευρά του ζητήματος. Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης, ο Κώστας Φωτιάδης, ο Βλάσης Αγτζίδης, ο Πανεπιστημιακός και τουρκολόγος Νεοκλής Σαρρής, ο Στέφανος Τανιμανίδης, ο Γεώργιος Σουρμελής και αργότερα νεότεροι Πόντιοι όπως ο Χριστόφορος Σοφιανίδης κ.α., προωθούν ακόμη περισσότερο το θέμα με δημοσιεύματά και δράσεις που εμπεριέχουν και το αίτημα της αναγνώρισης της γενοκτονίας. Οι κατά περιόδους όξυνση των σχέσεων της χώρας με την Τουρκία, οδηγεί σε παράπλευρη ανακαίνιση του ίδιου ζητήματος.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, ως συνέπεια των διεργασιών και εξελίξεων που αναφέρθηκαν πιο πάνω, το ποντιακό ζήτημα επανέρχεται στο προσκήνιο. Ο τότε Πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, παρευρίσκεται στη μεγάλη γιορτή του Ποντιακού ελληνισμού της 15ης Αυγούστου στην Παναγία Σουμελά, καθώς και στο πρώτο Παγκόσμιο Ποντιακό Συνέδριο που οργανώνεται στη Θεσσαλονίκη το 1985 από την Πανελλήνια Ομοσπονδία Ποντιακών Σωματείων Ελλάδος. Στις ομιλίες του κατέληγε με την περίφημη φράση του σπουδαίου Πόντιου Υπουργού του Ελευθερίου Βενιζέλο Λεωνίδα Ιασωνίδη :«Ξηρανθήτω ημίν ο λάρυγξ, εάν επιλαθώμεθά σου ω πάτριος Ποντία γη!», δημιουργώντας ρίγη συγκίνησης στους πολυπληθείς συμμετέχοντες.
Εγκατάσταση παλιννοστούντων Ποντίων στη Δυτική Θράκη
Μετά το 1988, η μαζική έλευση Ποντίων προσφύγων από τις χώρες της τέως Σ. Ένωσης, δίνει ευρύτερες διαστάσεις στο ποντιακό ζήτημα. Η ομαλή ενσωμάτωση και αποκατάσταση των Ποντίων προσφύγων, ή παλιννοστούντων όπως λανθασμένα αποκαλούνται εκείνη την εποχή, αποτελεί μείζον ζήτημα. Η επείγουσα ανάγκη δημιουργίας κατάλληλης υποδομής για τη υποδοχή των νεοπροσφύγων έρχεται επανειλημμένα με τη μορφή δεκάδων ερωτήσεων, επερωτήσεων και συζητήσεων στη Βουλή, με πρωτοβουλία μου και με τη σύμπραξη βουλευτών του ΠΑΣΟΚ ποντιακής καταγωγής. Με συγκροτημένη συνολική πρότασή μας, η Οικουμενική Κυβέρνηση της περιόδου 1989-1990 υπό τον Καθηγητή κ. Ξενοφώντα Ζολώτα, τον οποίο επισκέφτηκα στο γραφείο του για το ίδιο θέμα, ιδρύεται από τον Αντώνη Σαμαρά το Εθνικό Ίδρυμα Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων. Ατυχώς η μετέπειτα ολισθηρή πορεία του Ιδρύματος αυτού, δεν ανταποκρίθηκε στα οράματα των εμπνευστών του.
Στις αρχές του 1990 αποφασίζεται η εγκατάσταση παλιννοστούντων Ποντίων στη Δυτική Θράκη με τη δημιουργία οικισμών σε περιοχές με ανησυχητική αύξηση του μουσουλμανικού πληθυσμού. Παράλληλα, επιχειρήθηκε η μεταφορά μέρος του πληθυσμού αυτού στην νότια Ελλάδα όπου προσφέρθηκαν θέσεις εργασίας στον δημόσιο τομέα. Η απόρρητη αυτή τότε πολιτική ανατέθηκε από τον Πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου σε εμένα προσωπικά και στον αείμνηστο Υφυπουργό Εξωτερικών τότε Γιάννη Καψή. Η πολιτική αυτή που εφαρμόστηκε με επιτυχία, δεν συνεχίστηκε ύστερα από οργίλη παρέμβαση της Τουρκίας σε διεθνείς φορείς.
Την ίδια περίοδο, δημοσιοποιείται, το άγνωστο μέχρι τότε θέμα της ύπαρξης εκατοντάδων χιλιάδων κρυπτοχριστιανών ή εκμουσουλμανισμένων Ελλήνων, ή Ελληνορωμιών που διαβιούν μέχρι σήμερα κυρίως στις περιοχές του ορεινού Πόντου. Ένα σχετικό άρθρο του Θεόδωρου Κατσανέβα της εποχής εκείνης στην Ελευθεροτυπία, προκάλεσε αντιδράσεις και από την πλευρά της επίσημης Τουρκίας.
Κοινοβουλευτικές δράσεις
Για το θέμα της γενοκτονίας αλλά και πολλαπλά άλλα προβλήματα των παλιννοστούντων όπως η στέγαση, η εκπαίδευση, η εύρεση εργασίας, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κλπ. καθώς και για το μείζον ζήτημα της εισαγωγής της ιστορίας του ελληνισμού της ανατολής, κατατίθενται παράλληλα πολλές ερωτήσεις και επερωτήσεις από τον ομάδα των Ποντίων βουλευτών του ΠΑΣΟΚ στη Βουλή, ενώ γίνονται πολλαπλές άλλες ενέργειες με εισηγήσεις, προτάσεις, παραστάσεις και δημοσιεύσεις.
Το ζήτημα του καθορισμό ημέρας μνήμης και αναγνώρισης της γενοκτονίας ήλθε το 1989, το 1991 και το 1992 στη Βουλή. Στις 17 Μαίου 1991 η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΠΑΣΟΚ, υπό την προεδρία του Ανδρέα Παπανδρέου, υιοθέτησε την πρόταση της οργανωμένης τότε ομάδας Ποντίων βουλευτών για την αναγνώριση της 19ης Μαίου ως ημέρας μνήμης των θυμάτων της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Στο επόμενο διάστημα το ζήτημα τέθηκε επιτακτικά στη νέα κυβέρνηση του Κώστα Μητσοτάκη της ΝΔ, η οποία την ίδια περίοδο αντιμετώπιζε και το πρόβλημα της ονομασίας της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας.
Στις 18 Μαρτίου 1991 οι υπογράφοντες 10 βουλευτές «Θεόδωρος Κατσανέβας, Γιάννης Διαμαντίδης, Ντίνος Βρεττός, Στέλιος Παπαθεμελής, Βασίλης Παπαδόπουλος, Αλέκος Δαμιανίδης, Γιάννης Μελίδης, Παναγιώτης Σγουρίδης, Παρασκευάς Φουντάς»καταθέτουν σχετική ερώτηση. Επειδή δεν υπήρξε κυβερνητική απάντηση μέσα στο διάστημα των 20 ημερών όπως ισχύει υποχρεωτικά απ΄ τον κανονισμό της Βουλής, η ερώτηση μετατρέπεται σε επερώτηση, της οποίας όμως η συζήτηση αναβάλλεται. Τελικά η επερώτηση συζητείται σε πολύωρη συνεδρίαση στη Βουλή “με θέμα την καθιέρωση της 19ης Μαίου ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας που έγινε σε βάρος 350.000 Ελλήνων Ποντίων στο διάστημα 1916-1922”.Η αναγνώριση της γενοκτονίας αποτελούσε, σύμφωνα με την εισήγησή μου ως επικεφαλής της επερώτησης, αφενός “υποχρέωση στην εθνική μνήμη και στοιχείο γόνιμης πολιτικής”.
Τον Αύγουστο του 1992, το Γ΄ Παγκόσμιο Ποντιακό Συνέδριο που εγκαινίασε ο τότε Πρωθυπουργός Κων/νος Μητσοτάκης, με ψήφισμά του θέτει το ζήτημα της αναγνώρισης της 19ης Μαΐου ως ημέρας μνήμης για τη γενοκτονία των Ποντίων. Στο ίδιο διάστημα γίνονται πολλές παρασκηνιακές διαβουλεύσεις σε επίπεδο κομμάτων και κυβέρνησης. Τελικά κατατίθεται και νέα ερώτηση στη Βουλή για το ίδιο ζήτημα στις 16 Σεπτεμβρίου του 1992 από τους βουλευτές:«Θεόδωρο Κατσανέβα, Γιάννη Ανθόπουλο και Λευτέρη Κωνσταντινίδη». Η αρμόδια Υφυπουργός Εξωτερικών Βιργινία Τσουδερού, δίνει θετική απάντηση. Είναι η πρώτη φορά που η κυβέρνηση, ύστερα από τις πολλαπλές επίσημες και ανεπίσημες πιέσεις και διαβουλεύσεις, υιοθετεί το σχετικό αίτημα, χωρίς όμως τελική κατάληξη.
Το Μάϊο του 1993, υποβάλλεται από την ίδια ομάδα των βουλευτών του ΠΑΣΟΚ σχέδιο νόμου για την αναγνώριση της 19ης Μαΐου ως ημέρα μνήμης για τη γενοκτονία των Ποντίων. Παράλληλα, ανταποκρινόμενοι στο αίτημα της Εθνικής Αρμενικής Επιτροπής Ελλάδας κατατίθεται παρόμοιο σχέδιο νόμου για την αναγνώριση της 24ης Απριλίου ως ημέρας μνήμης για τη γενοκτονία του 1,5 εκ. Αρμενίων από τους Τούρκους. Στις 18 Μαΐου του 1993 εκδίδεται μήνυμα του τότε Υφυπουργού Εξωτερικών Βύρωνα Πολύδωρα στο οποίο γίνεται ανοιχτά μνεία για το ζήτημα της γενοκτονίας των 350.000 Ποντίων.
Τελικά, στις 24 Φεβρουαρίου 1994, με τη νέα κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου που προήλθε από τις εκλογές του 1993, έρχεται πρόταση νόμου με εισηγητή τον Λευτέρη Κωνσαντινίδη, η οποία ψηφίζει ομόφωνα την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως Ημέρας Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο μικρασιατικό Πόντο. Ο τούρκικός τύπος θεώρησε την αναγνώριση ως άλλη μια ελληνική πρόκληση, ενώ τα γεγονότα στον Πόντο παρουσιάστηκαν ως ειρηνική αναχώρηση για την Ελλάδα 100.000 Ρωμιών.
Η γενοκτονία των Ποντίων, όπως και των Αρμενίων, που επίσης αναγνωρίστηκε από το ελληνικό κοινοβούλιο στις 25 Απριλίου του 1996, αποτελούν πλέον δεδομένα ιστορικά γεγονότα που οφείλουν να καταγραφούν και να αναγνωριστούν όπως έχει γίνει με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων. Κι΄ αυτό όχι ως πράξη εκδίκησης ή αντιπαλότητας με την Τουρκία, αλλά ως ένα πελώριο ιστορικό χρέος και ως υπενθύμιση πράξεων που δε θα πρέπει να ξαναζήσει ο κόσμος μας.