Το πλαίσιο προστασίας των πολιτιστικών αγαθών και μνημείων τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και σε περίοδο εχθροπραξιών, συμπληρώνεται τόσο από το διεθνές εθιμικό δίκαιο όσο και μια σειρά από διεθνείς πράξεις.
υποναύαρχος ε.α.
πρόεδρος Κοινωνίας Αξιών
1. Βασική διεθνής Συνθήκη για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία προστατεύεται από το διεθνές δίκαιο, είναι η «Σύμβαση της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς (στο Παρίσι , ΓΣ/UNESCO το 1972)». Η Συνθήκη αυτή έχει υπογραφεί από 193 χώρες, και από την Ελλάδα και την Τουρκία.
2. Η Σύμβαση της Χάγης του 1954, που αφορά την προστασία πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση πολέμου, προέκυψε λόγω των εκτεταμένων καταστροφών μνημείων στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (οι λεηλασίες εξετάσθηκαν και στη δίκη της Νυρεμβέργης), και συμπληρώθηκε αργότερα με το Β΄ Πρωτόκολλό το 1999. Προστατεύει τα πολιτιστικά μνημεία και δημιουργήματα κατά την διάρκεια πολέμων, απαγορεύοντας τη στοχοποίησή τους, την καταστροφή τους, τη λεηλασία τους ή τη μετακίνησή τους εκτός της χώρας.
3. Tο 2ο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση της Χάγης αποτελεί απόρροια της αντίδρασης της διεθνούς κοινότητας στις επιθέσεις που εξαπέλυσαν οι Σερβικές δυνάμεις στο Ντουμπρόβνικ και υιοθετήθηκε μόλις το 1999. Tο 2ο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση της Χάγης προβλέπει μέτρα προφύλαξης των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση εχθροπραξιών, επισημαίνοντας τη δυνατότητα απομάκρυνσης των κινητών αγαθών που βρίσκονται κοντά σε στρατιωτικούς στόχους και την αποφυγή εγκατάστασης στρατιωτικών στόχων κοντά σε πολιτιστικά αγαθά. Το αρθρ. 15 ποινικοποιεί αδικήματα σχετικά με την καταστροφή ή υπεξαίρεση πολιτιστικών αγαθών και με το άρθρο 9 που αφορά «την προστασία πολιτιστικών αγαθών σε κατεχόμενο έδαφος» απαγορεύει και αποτρέπει σε σχέση με το κατεχόμενο έδαφος:
α. Κάθε παράνομη εξαγωγή, άλλη απομάκρυνση ή μεταβίβαση κυριότητας πολιτιστικών αγαθών.
β. Κάθε αρχαιολογική ανασκαφή, εκτός από τις περιπτώσεις όπου αυτή απαιτείται αυστηρά για τη διαφύλαξη, καταγραφή ή διατήρηση πολιτιστικών αγαθών.
γ. Κάθε αλλοίωση ή αλλαγή χρήσης πολιτιστικών αγαθών που αποσκοπεί στην απόκρυψη ή στην καταστροφή πολιτιστικής, ιστορικής ή επιστημονικής μαρτυρίας.
4. Το Πρωτόκολλο της Σύμβασης Γενεύης του 1949 και το πρόσθετα πρωτόκολλα του 1977, το πρωτόκολλο I (διεθνείς ένοπλες συρράξεις) και το πρωτόκολλο II (μη διεθνείς ένοπλες συρράξεις) που υιοθετήθηκαν μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ.. Επειδή η Σύμβαση της Χάγης του 1954 δεν είχε λάβει ακόμη οικουμενικό χαρακτήρα, δημιουργήθηκαν ειδικές διατάξεις στα Πρωτόκολλα αυτά προκειμένου να λάβουν μεγαλύτερη διεθνή αναγνώριση και εφαρμογή οι ρυθμίσεις για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών.
Παρ όλα αυτά όμως, οι ρυθμίσεις τους δεν κατάφεραν να προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία στα πολιτιστικά αγαθά από αυτή που προσέφεραν στην ιδιωτική περιουσία.
5. Το θέμα της σημασία της προστασίας των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς εξετάσθηκε επίσης και στο πλαίσιο του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την Πρώην Γιουγκοσλαβία, (βομβαρδισμός του Ντουμπρόβνικ, που περιλαμβάνεται στη λίστα των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς)
6. Το 2003 έγινε η κοινή Διακήρυξη της UNESCO, για την «εκ προθέσεως καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς», όπου αναφέρεται ότι «η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει τη σημασία τα προστασίας της πολιτικής κληρονομιάς και επανεπιβεβαιώνει την προσήλωσή της να αγωνιστεί κατά της με πρόθεση καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς».
7. Σε αυτή την Διακήρυξη βασίσθηκαν και οι αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας που καταδίκασαν τις καταστροφές μνημείων στο Ιράκ και τη Συρία από την Αλ Νούσρα και το Ισλαμικό Κράτος αλλά και από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, που τις χαρακτήρισαν ως «εγκλήματα κατά της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας».
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΟΝΗΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ
Στην περίπτωση της Αγίας Σοφίας όμως, (όπως και της Μονής της Χώρας), τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα, για τους εξής λόγους:
1. Η απόφαση του Τουρκικού Συμβουλίου της Επικράτειας, ότι ο νόμος με τον οποίο μετατράπηκες η Αγία Σοφία σε μουσείο είναι άκυρος, μετά από προσφυγή τουρκικής MKO (Συνδέσμος Προσφοράς στα Βακούφια και στα Ιστορικά Μνημεία), νομιμοιποιεί στο εσωτερικό δίκαιο της Τουρκίας την μετατροπή της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας σε Τζαμιά.
2. Σημειωτέον ότι για την Μονή της Χώρας, η απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας για μετατροπή της σε Τζαμί είχε ληφθεί ήδη από τις 6 Νοε του 2019, αλλά εμείς (όπως και όλος ο Χριστιανικός κόσμος) αγρόν αγοράζαμε. Δεν θέλαμε να δούμε το επερχόμενο.
3. Θέμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την έννοια του περιορισμού στην θρησκευτική ελευθερία αν και εμφανίζει δυσκολίες, εφόσον η Αγία Σοφία και η Μονή της Χώρας λειτουργούσαν ως μουσεία (από το 1934 και από το 1958 αντίστοιχα) μέχρι σήμερα και δεν λειτουργούσαν ως Χριστιανικοί ναοί (από το 1453 και 1511 αντίστοιχα), εν τούτοις ως παγκόσμια αναγνωρισμένα σύμβολα της χριστιανικής θρησκείας και παράδοσης, εκτιμάται ότι μπορούν να ενταχθούν στην συλλογιστική του ψηφίσματος της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών 2005/40 4 (β):
«Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καλεί τα κράτη, «να καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια, σύμφωνα με την εθνική τους νομοθεσία και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για να διασφαλίσουν ότι θρησκευτικοί τόποι, τόποι , τα ιερά και οι θρησκευτικές εκφράσεις γίνονται πλήρως σεβαστά και προστατεύονται και λαμβάνουν πρόσθετα μέτρα σε περιπτώσεις όπου είναι ευάλωτα σε βεβήλωση ή καταστροφή».
4. Επικουρικά θα μπορούσε βάσιμα να υποστηριχθεί (που θα πρέπει να αποδειχθεί όμως) ότι με την μετατροπή σε Τζαμιά των μοναδικών αυτών χριστιανικών ναών, οι οποίοι πέραν του κορυφαίου συμβολισμού τους για τον Χριστιανικό κόσμο, αποτελούν σημαντικά μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς, προσβάλλονται ως Θρησκευτικά σύμβολα του και τίθενται σε κίνδυνο μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς, λόγω απαξίωσης των εικονογραφιών που καλύπτονται και της κακής τους συντήρησης, με βάση αυτά που προβλέπονται στο πλαίσιο της Σύμβασης για την Παγκόσμια Κληρονομιά.
5. Επίσης θα μπορούσε να υποστηριχθεί εύλογα, ότι η μετατροπή των συμβόλων αυτών σήμερα σε Τζαμιά, μετά από έναν αιώνα σχεδόν αναγνώρισης της σημασίας τους ως σημαντικά διαχρονικά σύμβολα για την Χριστιανοσύνη (ακόμη και ως μουσεία) είναι πράξη οπισθοδρομική και εξόχως προσβλητική , γιατί κωλύει σημαντικά τις προσπάθειες διαπολιτισμικού και διαθρησκευτικού διαλόγου (όπου η Τουρκία από το 2005 και μέχρι το 2016 πρωτοστατούσε μαζί με την Ισπανία στην αναγνωρισμένη πρωτοβουλία «Συμμαχια των Πολιτισμών στα Ηνωμένα Έθνη» .
6. Θα μπορούσαν επίσης να εξετασθούν και οικονομικές κυρώσεις από την «Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς »της UNESCO, λόγω του ότι έχουν δοθεί σημαντικά κεφάλαια για την αποκατάσταση και διατήρηση των μνημείων μέχρι σήμερα.
7. Η Τουρκία, για να υπερβεί αυτές τις αιτιάσεις και τα διεθνολογικά επιχειρήματα, ισχυρίζεται ότι η Αγία Σοφία (όπως και η Μονή της Χώρας) θα έχουν διττή χρήση, ως Τζαμιά και ως Μουσεία και ότι δεν αίρεται ο χαρακτήρας τους ως μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς, ούτε ότι κινδυνεύουν να φθαρούν. Δεν απαντάει όμως κατ’ ουδένα τρόπο στην παραβίαση της υποχρέωσή της να σέβεται τα θρησκευτικά σύμβολα και τους ιερούς τόπους των άλλων θρησκειών.
ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
Οι ιστορικές περιοχές της Κωνσταντινούπολης και τα μνημεία της, πέραν των συνθηκών που έχουν υπογραφεί στο πλαίσιο της UNESCO, προστατεύονται και μέσω της Τουρκικής νομοθεσίας για τη διατήρηση. Η δομή διαχείρισης για την προστασία και τη διατήρηση των ακινήτων περιλαμβάνει κυρίως:
• Το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (Γενική Διεύθυνση Πολιτιστικών Περιουσιακών Στοιχείων και Μουσείων)
• Τη τοπικής διοίκηση του Δήμου Κωνσταντινούπολης (Διεύθυνση Διαχείρισης Περιοχών για Πολιτιστικούς και Φυσικούς Χώρους της Κωνσταντινούπολης εντός του Μητροπολιτικού Δήμου της Κωνσταντινούπολης το 2006 για το συντονισμό διαχείρισης των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Κωνσταντινούπολης),
• Το Συμβούλιο Διατήρησης (που εξετάζει και εγκρίνει τις φυσικές παρεμβάσεις και λειτουργικές αλλαγές σε καταχωρημένα κτίρια και χώρους συντήρησης).
Σημειωτέον ότι στις συζητήσεις και διαπραγματεύσεις χρηματοδότησης με την UNESCO για τα ιστορικά μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της Κωνσταντινούπολης, πάντα μετείχε και είχε λόγο και ο Δήμαρχος Κωνσταντινούπολης.
Μάλιστα το 2016, ο Γενικός Διευθυντής της «Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς » της UNESCO, τίμησε τον Δήμαρχο Κωνσταντινούπολης με τιμητικό πιστοποιητικό της UNESCO σε αναγνώριση της προσωπικής του συνεισφοράς στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και με το Ειδικό Μετάλλιο για την 70η επέτειο του Οργανισμού.
Συνεπώς η μεθόδευση Ερντογάν (είναι διεθνώς επιβεβαιωμένο – και από το Συμβούλιο της Ευρώπης- ότι το δικαστικό σύστημα της Τουρκίας ελέγχεται πλέον απόλυτα από τον Ερντογάν) εκθέτει και τον σημερινό Δήμαρχο Κωνσταντινούπολης Ιμάμογλου, και πιθανό πολιτικό του αντίπαλο, ο οποίος ως κοσμικός αναγκάζεται να βρεθεί απέναντι στις αποφάσεις του Ερντογάν, γεγονός που αποδείχθηκε και με την μη προσέλευσή του στην πρώτη πανηγυρική ανάγνωση της προσευχής του Κορανίου στην Αγία Σοφία
ΠΟΙΕΣ ΟΙ ΠΙΘΑΝΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΕΕ;
Όσον αφορά την ΕΕ, πέραν των κοινών ανακοινωθέντων και των εκφράσεων ανησυχίας από χριστιανικά κράτη, ελάχιστα μπορούμε να προσδοκούμε. Συγκεκριμενα, πολλοί επικαλέσθηκαν την ΕΕ για επιβολή κυρώσεων κατά της Τουρκίας. Όμως επί της ουσίας το συγκεκριμένο ζήτημα δεν βρίσκεται εντός των θεμάτων για τα οποία η ΕΕ θα αποφάσιζε θεσμικά την επιβολή κυρώσεων κατά της Τουρκίας. Ειδικότερα οι βασικοί στόχοι για τους οποίους αποφασίζονται κυρώσεις στο επίπεδο της ΕΕ κατά τρίτης χώρας είναι:
• Διαφύλαξη των αξιών, των θεμελιωδών συμφερόντων και της ασφάλειας της ΕΕ.
• Διατήρηση της ειρήνης
• Εδραίωση και στήριξη της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των αρχών του διεθνούς δικαίου
• Πρόληψη συγκρούσεων και ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας
Μέτρα τα οποία διακόπτουν ή μειώνουν, εν μέρει ή εξ ολοκλήρου, τις οικονομικές σχέσεις με τρίτη χώρα, συμπεριλαμβανομένων μέτρων δέσμευσης κεφαλαίων και οικονομικών πόρων, εφαρμόζονται μέσω κανονισμού, ο οποίος εκδίδεται με ειδική πλειοψηφία από το Συμβούλιο, ύστερα από κοινή πρόταση του Ύπατου Εκπροσώπου της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας και της Επιτροπής. Αυτοί οι κανονισμοί, εφόσον εγκριθούν, είναι δεσμευτικοί και εφαρμόζονται άμεσα σε όλη την ΕΕ.
Συνεπώς, ακόμη και αν ξεκινούσε η διαδικασία για να εξετασθεί η δυνατότητα επιβολής κυρώσεων κατά της Τουρκίας (όπως εξηγήσαμε διαδικασία αρκετά δύσκολη και χρονοβόρα), θα εξεταζόταν συνδυαστικά με άλλα ζητήματα και συμπεριφορές της Τουρκίας και όχι αποκλειστικά σε σχέση με την μετατροπή των μουσείων (πρώην Χριστιανικών ναών) σε Τζαμιά.
ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ UNESCO
1. Η Τουρκία, τα τελευταία χρόνια της θρησκευτικής έξαρσης, έχει αποδυναμώσει η ίδια την συμμετοχή της στην πρωτοβουλία που είχαν αναλάβει το 2005 οι τότε πρωθυπουργοί Χοσέ Λουίς Θαπατέρο της Ισπανίας με τον Ταγίπ Ερντογάν της Τουρκίας. Η πρωτοβουλία αυτή μάλιστα υιοθετήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη ως «Συμμαχία των Πολιτισμών των Ηνωμένων Εθνών» (για την προώθηση του διαθρηκευτικού και διαπολιτισμικού διαλόγου) και ακύρωσε στην ουσία τις δεσμεύσεις που έχει αναλάβει στον ΟΗΕ.
2. Προσπαθεί τώρα να απεξαρτηθεί και από τις διεθνείς υποχρεώσεις της για τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς (όπως έχουν χαρακτηρισθεί από την UNESCO) και όπως προκύπτουν από την υπογραφή της στην «Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage» (Σύμβαση της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς , ΓΣ/UNESCO στο Παρίσι το 1972)». Για τον σκοπό αυτό προσπαθεί να προωθήσει επί μέρους συμφωνίες με την UNESCO , στην λογική ιδιαίτερης συμφωνίας για τα μνημεία που αυτή θέλει να εντάξει και να διαχειριστεί ως μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς (Agreement for Cultural Monuments etc). Αυτό ενέχει ένα τεράστιο κίνδυνο ιστορικής αλλοίωσης και αλλοτρίωσης του χαρακτήρα των πολλών πολύτιμων μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς στην Τουρκία, τα οποία κατέκτησε από άλλους πολιτισμούς (και δεν δημιούργησε η ίδια).
Tο βέβηλο και απολίτιστο αυτό έργο, πολύ φοβάμαι ότι θα συνεχισθεί στην σημερινή Τουρκία του βάρβαρου φανατικού παραλογισμού (όπως ήδη προβάλλεται με τους ήρωες της Τροίας να μιλάνε τούρκικα και να έχουν τουρκική καταγωγή, η Τροία να ειναι μέρος της τουρκικής ιστορίας κατά τον Ερντογάν, και οι πολιτισμοί που προϋπήρχαν πριν κατακτηθούν από τα βάρβαρα οθωμανικά στίφη να έχουν καταγωγή –άκουσον, άκουσον- από αυτόχθονα αρχαία Τουρκικά φύλα που ζούσαν στην περιοχή 50.000 χρόνια πριν, πάλι κατά τον Ερντογάν).